«Գենդեր» եզրույթն առաջին անգամ ակտիվորեն գործածել են ամերիկացի ֆեմինիստները, որոնք ցանկանում էին մատնանշել կին և տղամարդ սուբյեկտիվ ինքնություններին տրված և մշտապես վերակերտվող դերերի բացառապես հասարակական բնույթը: Այս նոր հղացքը կոչված էր ժխտելու «սեռ» կամ «սեռական տարբերություն» եզրերին բնորոշ կենսաբանական դետերմինիզմը՝ միաժամանակ ի ցույց դնելով կանացիության և առնականության նորմատիվային սահմանումները:

Գենդերի՝ իբրև եզրույթ կիրառումը բացառում է սեռերի միջև հաստատված կարգավորումների որևէ կենսաբանական բացատրություն: Փոխարենը, գենդերը «մշակութային կերտվածքներ» արտահայտելու միջոց է, որը ցույց է տալիս, որ կանանց և տղամարդկանց կենալու եղանակները և այն դերերն ու վարքաձևերը, որոնք իրենցից սպասվում ու ակնկալվում են, ոչ թե «բնական», կենսաբանական տարբերությունների արդյունք են, այլ հասարակական ու մշակութային գործընթացների արգասիք:

Կենսաբանականի ու սոցիալականի միջև տարբերությունը կարևոր է եղել ֆեմինիստական մտքի համար՝ հարցարկելու գենդերային խտրական հարաբերություններն ու իբրև թե բնությամբ պայմանավորված անհավասար, կանանց մշտապես ստորադասող, առարկայի վերածող ու ճնշող դերերը: Այդ տարբերակումը հնարավորություն է տվել նաև զատորոշելու «տղամարդ» և «կին» «կենսաբանական» մարմինները «առնականություն» ու «կանացիություն» կոչվող սոցիալական կատեգորիաներից:

Եվ այսպես, գենդերը հաճախ օգտագործվում է՝ մատնանշելու կանանց և տղամարդկանց միջև հիերարխիկ սոցիալական հարաբերությունները: Այն կարելի է նաև բնորոշել որպես սեռայնացված մարմնի վրա հարկադրված հասարակական կատեգորիա է: Գենդերի տիրապետությունն արտահայտվում է բժշկի կողմից հղի կնոջն ուղղված պարզ, բայց միաժամանակ խիստ նորմավորված ու հզոր կերպով սահմանագծող «տղա է» կամ «աղջիկ է» հայտարարությամբ: Այդ պնդումը, որը որպես կանոն որոշվում է առնանդամի առկայությամբ (տղա) կամ բացակայությամբ (աղջիկ) (Բորնսթեյն, 1995: 50), այնուհետև մեծ դեր է խաղում մարդու ամբողջ կյանքի ընթացքում:

Ջուդիթ Բաթլերը նշում է, որ «գենդերի նշանը հայտնվում է մարմինները «որակելու» որպես մարդկային մարմիններ. նորածինը դառնում է մարդկայնացված այն պահին, երբ «աղջի՞կ է, թե՞ տղա» հարցին պատասխան է տրվում» (Բաթլեր, 2006: 152): Այսպիսով՝ գենդերը կենսունակության կնիք է: Այն այնքան զորեղ է թվում, որ նախապայմանավորում է մեր գոյությունը որպես մարդ: Սյուզան Սթրայքերի պնդմամբ՝ «գենդեր ունենալը ցեղային դաջվածք է, որն անձին դարձնում է ճանաչելի» (Սթրայքեր, 2006: 253): Գենդերը կերտում է մեզ շատ ավելի վաղ, քան մենք կարող ենք որևէ բան ասել այդ մասին:

Այստեղ տեղին է հիշել Սիմոն դը Բովուարի հայտնի մեջբերումը «Երկրորդ սեռը» գրքից՝ «Կին չեն ծնվում, կին դառնում են» (Բովուար, 1997: 293): Այս հակիրճ նախադասության մեջ ամփոփված է մարդկանց՝ իբրև սոցիալական էակների գենդերացման ողջ գործընթացը՝ «դառնալը»: Մարդկային արարածի գենդերացումը սոցիալապես ու մշակութապես կանխորոշված և անխուսափելի իշխանական մի ճանապարհ է, «վերածում»:  Ծնված օրվանից մենք մուտք ենք գործում գենդերային կարգավորումների մի բարդ համակարգ, որտեղ ունենք երկու հակամետ տարբերակ՝ կա՛մ «դառնալ» կին (կամ «տղամարդ»), ուստի հարմարվել և վերարտադրել իշխող գենդերային նորմերը, կա՛մ վերածվել համակարգի կողմից մերժված օտարի:

Մինչդեռ, ըստ Բովուարի, կին «դառնալիս» ևս կանայք վերածվում են «ուրիշի», ուրիշ, որը տարբերվում է նորմից, կենտրոնից, այսինքն՝ տղամարդուց, դառնում տղամարդուն կցված, նրանից ցածր, անհավասար ու եզրային: Այսպիսով, եթե «դառնում» ես կին, ապա ստորադաս ես, իսկ եթե մերժում ես քեզ վերապահված ճակատագիրը, վերածվում ես է՛լ ավելի ստորադասի, որը նաև օտար է և հասարակության կողմից մերժված:

Գենդերի՝ իբրև իշխանության տեղանքի քննադատության տեսանկյունից հատկանշական է հատկապես Ստեֆան Ուիթթըլի սահմանումը, համաձայն որի՝ գենդերը «երևակայության եզրույթ է, որը պատկանում հայրիշխանական հետերոսեքսիստ հեգեմոնիային և նպաստում դրա հիմքերին» (Ուիթթըլ, 2005: 124): Գենդերի գործառությունն ենթադրում է կանացիության ու առնականության որոշակի իդեալների մարմնավորում, որոնք, ըստ Բաթլերի, մշտապես հիմնված են հետերոսեռական կապերի իդեալականացման վրա (Բաթլեր, 2000: 160):

Վաղ մանկությունից մենք ընդգրկվում ենք գենդերի երկբևեռ համակարգի մեջ (Գերի, 1998; Ռայդլի, 1994; Ահմեդ, 2016), որն ամրապնդվում է բոլոր հիմնական հաստատությունների կողմից (ՄաքՔենզի, 1994): Գենդերն անխուսափելիորեն սահմանում է կյանքի բոլոր ուղղությունները՝ մեր հագուստն ու արտաքին տեսքը, խոսելու ու այլոց հետ փոխհարաբերվելու ձևը, մասնագիտության ընտրությունը, հասարակություններում ու ընտանիքներում ձեռք բերած դիրքն ու դերը, գենդերի հիման վրա սահմանագծված ազատություններն ու սահմանափակումները։

Ըստ Ջոն Սքոթի՝ գենդերի սահմանման առանցքը կազմված է իրար հետ կապի մեջ գտնվող երկու վարկածից՝ 1) գենդերը սեռերի միջև ենթադրյալ տարբերությունների վրա հիմնված հասարակական հարաբերությունները սահմանադրող բաղադրիչ է, 2) գենդերը իշխանական հարաբերություններ նշանակող առաջնային միջոց է (Սքոթ, 1986: 42): Այստեղ հետաքրքրական է հատկապես սահմանման երկրորդ հատվածը՝ գենդերը տեղանք է, որի մեջ կամ որի միջոցով արտահայտվում է իշխանությունը: Սա ամենևին չի նշանակում, թե գենդերն իշխանության արտահայտման միակ տարածությունն է: Կարելի է հավասարապես դիտարկել ռասան կամ դասակարգը՝ որպես իշխանության տարածման ու վերարտադրման հուժկու տեղանքներ: Այդուհանդերձ, գենդերն անշուշտ առաջնային կարևորություն ունի. ըստ Սքոթի՝ այն պայմանավորում է ինքնին իշխանության սկզբնավորումն ու կերտումը, քանզի մնացյալ հիերարխիկ համակարգերը դարձյալ հենվում են կնոջ և տղամարդու մասին իբրև բնական ներկայացվող պատկերացումների և նրանց միջև առկա փոխհարաբերությունների վրա:

Գենդերը կարգավորվում է նորմատիվ ձևաչափերի պայմաններում, որոնց արդյունքում որոշակի նորմեր, իդեալներ ու գաղափարներ դառնում են հարկադիր չափանիշներ՝ հասնելու ու պահպանելու այն, ինչն ընդունված է համարել «իսկական տղամարդ» և «իսկական կին»: Այդ նորմերը գործում են բացառման, վտարման և նվաստացման սկզբունքով բոլոր այն մարմնավորումների, դրսևորումների և կենսակերպերի հանդեպ, որոնք չեն տեղավորվում երկբևեռ գենդերային դերերի և վերջիններս սնուցող պարտադիր վերարտադրողական սեռականության մատրիքսի մեջ:

Գենդերային նորմերից դուրս հայտնվող ցանկացած մարմնավորում պիտակվում է իբրև շեղում և արտաքսվում «նորմալության» տիրույթից: Բացառումն անհրաժեշտ է համընդհանուր կարգն անխախտ պահելու համար: Շեղվածությունը սահմանելն էլ անհրաժեշտ է «նորմալը» բնորոշելու ու սահմանադրելու համար: Այս առումով գենդերն անսահման իշխանություն ունի մարդկանց հանդեպ՝ իբրև գենդերացված սուբյեկտների: Այդուհանդերձ, գենդերի իշխանությունն անշուշտ միակողմանի չէ:

Ըստ Միշել Ֆուկոյի՝ «իշխանությունն ամենուր է. ոչ այն պատճառով, որ այն ներառում է  ամեն ինչ, այլ որովհետև բխում է ամեն տեղից» (Ֆուկո, 1990: 93): Նա պնդում է, որ իշխանությունը ոչ միայն քննում է, սահմանափակում, արգելում կամ ճնշում վերևից, ինչպես կառավարությունների, հաստատությունների ու օրենքների դեպքում է, այլ նաև բխում է ներքևից: Ըստ նրա՝ իշխանության հարաբերությունները վերստրուկտուրալ դիրքերում չեն՝ զուտ արգելող դերով. դրանք անմիջականորեն արտադրողական դեր ունեն՝ որտեղ էլ որ գործեն (Ֆուկո, 1990: 940):

Այսպիսով, Ֆուկոյի համար իշխանության իրավական համակարգերը զուտ ճնշող չեն, այլ արտադրողական են (Ռիչերդսոն և այլոք, 2013), քանզի սուբյեկտները, որոնք կարգավորվում են նման ճնշող համակարգերով, սահմանված են, արտադրված ու վերարտադրված այդ համակարգերի պահանջներին համապատասխան (Բաթլեր, 2006: 3): Սա նշանակում է, որ այդ իշխանության ենթակայության տակ գտնվող սուբյեկտները չեն կարող գոյություն ունենալ այդ իշխանությունից անկախ. նրանք դառնում են այդ համակարգի անքակտելի մաս, որտեղ նրանք նույնպես իշխանություն են արտադրում:

Նույն տրամաբանությունը կարելի է պրոյեկտել գենդերի կազմավորման ու պահպանման վրա: Հերիեթ Բրեդլիի բնորոշմամբ (2014: 23)՝ սեռական ու գենդերային ինքնությունները մեզ պարզապես պարտադրված չեն. մենք մշտապես ստեղծում ու վերարտադրում ենք դրանք: Այսպիսով, մարդիկ, ծնվելով իբրև գենդերացված սուբյեկտներ անկախ իրենց կամքից, ներքաշվում են գենդերի անդուլ վերակերտման կրկնողական գործողության մեջ՝ ոչ միայն դառնալով գենդերի իշխանության պասիվ գերիներ, այլև այդ նույն իշխանությունն արտադրող, տարածող ու պարտադրող ակտիվ սուբյեկտներ, որոնցից քչերն են հանդգնում երբևէ հարցարկել գենդերի ամենասփյուռ ու անսասան իշխանության ծագումնաբանությունը:

Չնայած այն փաստին, որ գենդերն արևմտյան հղացք է և առաջացնում է թարգմանական մի շարք բարդություններ թե՛ տեղային ընկալումների, թե՛ նեոգաղութացման տեսանկյուններից, գենդերային ուսումնասիրություններն այժմ ներթափանցել են բազում երկրներ, այդ թվում՝ Հայաստան: Ընդսմին, գենդերային ուսումնասիրությունները, ընդլայնվելով կանանց և կանացիության կերտման տեսականացումից, այժմ ներառում են նաև տղամարդկանց և առնականության կառուցակցման տեսականացում: Այդուհանդերձ, այս միտումը հղի է մի շարք բացասական հետևանքներով, քանզի գենդերային ուսումնասիրությունները, առավել ներառական թվալու հովանու ներքո, հաճախ բացառում են միայն կանանց շուրջ ձևավորվող արմատական շեշտադրումներն ու օտարվում ֆեմինիստական քաղաքականություններից:

Հետևաբար, «գենդեր» եզրույթը քննադատվում է թե՛ այսպես կոչված հակագենդերային խմբավորումների ու շարժումների կողմից, որոնք եզրույթն օգտագործում են աշխարհաքաղաքական խաղերում, թե՛ քվիր և հետստրուկտուրալիստական մի շարք տեսաբանների կողմից, որոնք փորձում են ապակառուցել գենդերը՝ ի ցույց դնելով գենդերի կատարողականությունը, ու նաև՛ արմատական ֆեմինիստ քննադատների կողմից, որոնց կարծիքով «գենդեր»-ը շղարշում է ֆեմինիստական օրակարգերը՝ կանանց հիմնախնդիրները վերափոխելով «գենդերային» հիմնախնդիրների: Այս քննադատություններով հանդերձ և հենց դրանց շնորհիվ է, որ «գենդեր»-ը շարունակում է մնալ ուսումնասիրության հետաքրքրական և օգտակար կատեգորիա:

Աննա Նիկողոսյան

Գենդերագետ

Գրականության ցանկ

Ahmed, S. (2016). Interview with Judith Butler. Sexualities, 19(4), 482-492.

Beauvoir, S.D. (2010). The Second Sex (Trans.) Constance Borde and Sheila Malovany-Chevallier. New York: Alfred A. Knope.

Bornstein, K. (1995). Gender outlaw: on men, women, and the rest of us / Kate Bornstein (1st Vintage Books ed. ed.). New York: Vintage Books.

Bradley, H. (2014). Gender / Harriet Bradley (Second edition.; 2nd edition revised and updated. ed.): Cambridge; Malden, MA: Polity.

Butler, J. (2000). Critically Queer. In: Tripp, A. (ed.) Gender. Basingstoke: Palgrave

Butler, J. (2006). Gender trouble: feminism and the subversion of identity / Judith Butler; with an introduction by the author (2nd ed. ed.). New York; London: Routledge.

Foucault, M. (1990). The history of sexuality / Michel Foucault; translated from the French by Robert Hurley. Vol.1, An introduction. Harmondsworth: Harmondsworth: Penguin.

Geary, D. (1998). Male, female: The evolution of human sex differences. Washington, DC: American Psychological Association.

MacKenzie, G. O. (1994). Transgender nation. Bowling Green, OH: Bowling Green, OH: Bowling Green State University Popular Press.

Richardson, N., Smith, C. & Werndly, A. (2013). Studying sexualities: Theories, representations, cultures: Palgrave Macmillan.

Ridley, M. (1994). The Red queen: sex and the evolution of human nature. Harmondsworth: Harmondsworth: Penguin.

Scott, J.W. (1986). Gender: A useful category of historical analysis. The American historical review, 91(5), 1053-1075.

Stryker, S. (2006). My Words to Victor Frankenstein above the Village of Chamounix. In: Stryker, S. & Whittle, S. (eds.) The Transgender Studies Reader. New York: Routledge.

Whittle, S. (2005). Gender Fucking or Fucking Gender? Current Cultural Contributions to Theories of Gender Blending. In: Morland, I. & Willox, A. (eds.) Queer theory. Hampshire; New York: Palgrave Macmillan.