Ազգն այն հասկացությունն է, որ կարող ենք լսել տարբեր իրավիճակներում, տարբեր խոսակցությունների ընթացքում: Առաջին հայացքից կարծես թե պարզ է, թե ինչի մասին ենք խոսում: Բայց երբ փորձում ես սահմանել, թե ինչ նկատի ունի որևէ մեկը` բառը կիրառելով, առաջ են գալիս դժվարություններ: Դժվարությունն առաջ է գալիս ոչ միայն կամայական մեկի, այլև այս հասկացության ուսումնասիրությամբ զբաղվող գիտնականների համար: Այս մասին էր խոսում Էրիկ Հոբսբաումը՝ ասելով, թե ազգի մասին խոսելը և ազգի ուսումնասիրությունը խնդրահարույց է դրա՝ որոշակի գաղափարախոսությունների հետ սերտ կապվածության հետևանքում, որոնք թույլ չեն տալիս բացահայտել հասկացության գիտական էությունը: Այս դժվարությունն ունենք նաև մենք, երբ դիտարկում ենք ազգի ուսումնասիրությանն առնչվող առկա աշխատությունները: Դրանք բազմաթիվ են և արված են տարբեր դիրքերից: Այդ գրականության մեջ ազգի՝ որպես առանձին հասկացության հասկացման համար էական նշանակություն կարող են ունենալ սոցիալ-պատմական ուսումնասիրությունները, որոնք թույլ են տալիս հասկանալ, թե ինչպես է առաջացել ազգը՝ որպես այսօր մեզ ճանաչելի հասկացություն, որ դարաշրջանում, ինչ պայմաններում և ինչպիսի փոփոխություններ է կրել: Այս տեսանկյունից խոսենք Բենեդիկտ Անդերսոնի «Երևակայական հանրույթներ» աշխատության մասին, որում նաև ազգը ձևակերպում է իբրև երևակայական հանրույթ: Անդերսոնը խոսակցությունն սկսում է ազգի ուսումնասիրության երեք հիմնական պարադոքսների առաջ քաշմամբ: Առաջին պարադոքսը հետևյալն է. պատմաբանի համար ազգը օբյեկտիվորեն արդիական հասկացություն է, ազգայնականի համար՝ վաղեմի պատմություն ունի: Սուբյեկտիվ հնությունն ու օբյեկտիվ արդիականությունն ուսումնասիրության համար պարադոքսալ իրավիճակ է ստեղծում: Երկրորդ պարադոքսը ազգայնականության՝ որպես սոցիոմշակութային հասկացության ֆորմալ ունիվերսալիզմն է՝ դրա դրսևորման պարտիկուլյարիզմի զուգակցությամբ: Սա նշանակում է, որ ազգությունը վերածվում է մարդու բնածին հատկանիշի կարգավիճակ ունեցող բնութագրի, ինչպես մաշկի գույնը կամ այլ ֆիզիոլոգիական հատկանիշներն են: Ֆորմալ ունիվերսալիզմը համադրվում է ազգության ամեն դրսևորման կոնկրետ դեպքի յուրահատկության հետ՝ կազմավորելով երկրորդ պարադոքսը: Երրորդ պարադոքսն ազգայնականության՝ որպես քաղաքական գաղափարախոսության հզորությունն է՝ զուգակցված փիլիսոփայական դատարկության հետ: Ազգի և ազգայնականության ազդեցությունը, ուժը յուրաքանչյուրիս կյանքի վրա կարծես հնարավոր չէ թերագնահատել, սակայն այդ հասկացությունների փիլիսոփայական հիմքը դրանց ունեցած ազդեցության տեսանկյունից չնչին է:
Անդերսոնն ազգի հետևյալ սահմանումն է տալիս. ազգը երևակայված քաղաքական հանրույթ է, որ երևակայվում է իբրև անխուսափելիորեն սահմանափակ և ինքնիշխան:
Կարևոր է հասկանալ, թե ինչ իրավիճակում էր Անդերսոնն անում այս պնդումները: Էրիկ Հոբսբաումը նշում էր, որ ազգը՝ այժմ մեզ ճանաչելի բովանդակությամբ ասպարեզ է գալիս միայն 19-րդ դարի սկզբին: Նա առանձնացնում է ազգին այժմ գործածական սահմանման հաղորդման հստակ տարեթիվ. 1884 թվականը, երբ լեզվին առաջին անգամ հաղորդվում է կոնկրետ ազգի պաշտոնական լեզու լինելու կարգավիճակը: Լեզվին պաշտոնական կարգավիճակ հաղորդելու և ազգի բնութագրիչ դարձնելու միջոցով տեղի է ունենում ազգի վերասահմանումը: Մեկ այլ հեղինակ՝ Էռնեստ Գելները գտնում էր, որ ազգայնականության մասին կարելի է խոսել այն դեպքում, երբ առկա է ազգային և քաղաքական միավորների համընկնում: Ազգային միավորի համատեղումը քաղաքական միավորի հետ Անդերսոնը համարում է մշակութային համակարգերի փոփոխության հետևանք: Վերադառնալով Անդերսոնի սահմանմանը, վերլուծենք դրա առանձին բաղադրիչները:
Ազգը երևակայական հանրույթ է, քանի որ նույնիսկ փոքրաթիվ հանրույթների դեպքում դրա բոլոր անդամների՝ մեկմեկու ճանաչելը գրեթե անհավանական է: Ուստի ազգն այն հանրույթն է, որի անդամները, առանց միմյանց անձնապես ճանաչելու, ունեն մեկմեկու պատկերացում, որն անխուսափելիորեն երևակայական է, քանի որ հիմնված չէ իրական ճանաչողության վրա:
Ազգը սահմանափակ հանրույթ է, քանի որ իրեն անպայմանորեն պատկերացնում է իբրև վերջավոր՝ պատկերացնելով իր սահմանները, որոնցով էլ տարբերակվում է մյուսներից:
Ազգը իրեն երևակայում է սուվերեն: Այս բաղադրիչը հասկանալու համար հիշենք, որ այզգ հասկացության արդի ձևավորումը տեղի է ունեցել լուսավորչականության շրջանում, որը հիմնված էր տոհմիկ պետությունների աստվածային լեգիտիմության խնդրանակացման վրա, ինչը ազատության գաղափարի առաջ քաշման հնարավորություն էր ընձեռում՝ սուվերենության միջոցով:
Ինչո՞ւ հանրույթ: Ազգը հնարավոր է միայն այն դեպքում, երբ կա խորքային հասկացություն, որ գործող հարաբերությունները հավասարների միջև հարաբերություններ են, համայնք է, որում բոլորը պետք է կապված լինեն եղբայրական և ընկերային հարաբերություններով:
Անդերսոնը երեք հիմնական գործոն է առաջ քաշում՝ նկարագրելով ազգի վերոնշյալ հասկացման առաջացման հնարավորությունը.
Այս երեք գործոնները, որ պայմանավորում էին մշակութային համակարգը, սկսեցին փոխվել, ինչը հիմք դարձավ ազգի՝ մեզ այս պահին հասկանալի բովանդակության ձևավորմանը:
Ամենակարևոր հարցը հետազոտողի համար հետևյալն է. ինչպես կարող է երևակայական հանրույթը դառնալ ինքնազոհողության պատճառ: Ինչպես կարող է երևակայության շրջանակներում ստեղծված կոնստրուկտը որևէ իրավիճակում հազարավոր մարդկանց ստիպել՝ զոհաբերել իրենց կյանքը: Սա հասկանալու համար առաջին հերթին պետք է դիտարկել, թե ինչ գործառույթ է իրականացնում ազգը: Անդերսոնի կարծիքով, ազգի համադրումը կրոնական ուսմունքներին շատ ավելի համարժեք գործողություն է, քան երբ այդ համադրումն իրականացվում է քաղաքական գաղափարախոսությունների նկատմամբ, որովհետև այն հարցերը, որոնց փորձում է պատասխանել ազգայնականությունը, հարցեր են, որոնք սովորաբար պատասխան էին գտնում կրոնական ուսմունքներում. կյանքի գոյություն, իմաստ, սկիզբ և ավարտ: Պատմական հարուստ նյութի ուսումնասիրության միջոցով Անդերսոնը ցույց է տալիս, թե ինչպես ազգի նոր ըմբռնումը սկսեց ձևավորվել հենց այն փուլում, երբ տեղի էր ունենում տարբեր կրոնական ուսմունքների հասարակական նշանակության անկում: Չպնդելով ուղիղ պատճառահետևանքային կապը՝ Անդերսոնը պատմական փաստերով ցուցադրում է կրոնական ուսմունքների գնալով նվազող նշանակության հետ մեկտեղ ազգի և ազգայնականության վերաիմաստավորումն ու առաջ քաշումը:
Երկրորդ գործոնը՝ տոհմիկ պետությունների վերաբերմամբ ելնում է այն մոտեցումից, որ տոհմիկ պետություններն ազգի գոյության կարիքը չունեին՝ իրենց իշխանությունը պահելու համար: Դրանք ստեղծված էին կենտրոնաձիգ իշխանության մոդելով, որի գոյության պայմանը վասալին հնազանդության մոտիվն էր: Սա ամենևին չէր ենթադրում որոշակի ազգի ներկայացուցիչների առաջնորդի գոյություն: Մենք կարող ենք տեսնել իրավիճակներ, ինչպես Հաբսբուրգների դինաստիայի դեպքում, երբ իշխանությունը ամրապնդվում էր ոչ միայն պատերազմների միջոցով, այլև դինաստիական ամուսնությունների, որոնք թույլ էին տալիս ընդլայնել սեփական իշխանության սահմանները տարբեր ազգերի նկատմամբ: Անդերսոնն ասում է. անհեթեթ կլինի մեր հարցն առ այն, թե ինչ ազգության էին պատկանում այս կամ այն երկրի միապետները, նրանց իշխանությունը կարող էր տարածվել և տարածվում էր զանազան տարածքների վրա, որտեղ բնակվում էին խիստ տարբեր լեզվի, մշակույթի կրող մարդիկ: Ազգային խնդիրը այս իշխանության ժամանակ արդիական չէր և կարող էր հնչել անհեթեթ:
Այս ժամանակաշրջանում գործում էր տեմպորալության հատուկ զգացում, երբ այն հստակ կոսմոլոգիական էր. ընդհանուր ժամանակը կրկնվում և վերարտադրվում էր ամեն կոնկրետ պահում: Այն ամենը, ինչ կարող էր տեղի ունենալ անհատի հետ, արդեն նախանշված էր, արդեն իրականացված էր և ընդամենը տվյալ պահին դրսևորման ձևերից մեկն էր: Անհատի այս կապն աստվածայինի, մշտական գործող հարաբերությունների հետ իմաստավորում էր ժամանակը: Կրոնական ուսմունքների ազդեցության նվազման և տոհմիկ պետությունների ճգնաժամի պայմաններում կոսմոլոգիական ժամանակի հասկացումը փոխարինվում էր մի մեծ, համասեռ ու դատարկ ժամանակով, որը կարիք ուներ լցվելու: Երկու հիմնական միջոց են առաջ բերել տեմպորալության հասկացման փոփոխությունն ըստ Անդերսոնի՝ վեպերն ու թերթերը:
Ընդհանուր առմամբ Անդերսոնը գտնում էր, որ ազգի ժամանակակից հասկացման հարցում ամենամեծ նշանակությունն է ունեցել տպագրական կապիտալիզմը՝ դրա տակ հասկանալով տպագրության գյուտից հետո տպագիր նյութի տարածման և շուկաների գրավման միտումը, որի հանրային հետևանքները առաջ էին բերում ազգայնականության՝ հետագայում դիտարկելի դրսևորումները:
Անդերսոնի կարծիքով վեպերը ստեղծեցին իրավիճակ, երբ պատմվող գործողությունները կարող էին ներառել պատմություններ շատ տարբեր մարդկանց մասին, որոնք միմյանց կարող էին չհանդիպել գրքի էջերում, ծանոթ չլինել: Այս զգացողությունը, որ գործ ունենք միաժամանակ տեղի ունեցող գործողությունների ամբողջության հետ, որտեղ առանձին մասերը միմյանց ծանոթ չեն, սակայն մեկի գործողությունը ենթադրում է մյուսի գոյությունը շարժում են այն սոցիոլոգիական օրգանիզմը, որը հնարավոր է դարձնում միմյանց փոխկապակցումը առանց միմյանց հետ ուղիղ հաղորդակցման: Դրա աստվածային դիտորդներն ընթերցողներն են, որոնք ակնառու ծանոթանում են այդ իրավիճակին: Այդ գործողության հնարավորությունը, վեպի հնարավորությունը թույլ է տալիս նման երևակայության զարգացումը, որը որպես հետևանք կարող է ունենալ ազգի երևակայումը՝ որպես առանձին հանրույթի: Վեպը ստեղծում է այն հարթակն ու միջավայրը, որը հետագայում թույլ է տալիս այդ մեխանիզմը գործարկել այլ իրավիճակներում:
Երկրորդ միջոցը թերթերն էին: Հեգելը կարծում էր, որ թերթերը փոխարինում են առավոտյան աղոթքին: Անդերսոնն առաջարկում է վերցնել կամայական թերթ և դիտարկել դրա առաջին էջը՝ ինչ նյութեր են այնտեղ տեղակայված, ինչ կապ կա դրանց միջև: Առաջին ակնհայտ միավորող հանգամանքը ժամանակն է. առաջին էջում տեղակայված նյութերում պատմվողը տեղի է ունեցել միևնույն ժամանակում: Երկրորդը առաջին էջում միմյանց հետ կարծես թե որևէ կապ չունեցող դեպքերի և նյութերի մեկտեղումն է մեկ տարածության վրա: Ըստ էության այս համատեղումն է, որ թույլ է տալիս ստեղծել երևակայական միջավայր, որը հնարավոր է դարձնում միմյանց հետ չխոսող տեքստերի նույնաժամ գոյությունն ու գործառնությունը, հետագայում՝ այդ երևակայության փոխանցումը կենսագործունեության այլ միջավայրեր: Այսպիսով, թերթերն ու վեպը փոխեցին մեր երևակայելու ձևը, հնարավոր դարձրին այն իրավիճակը, երբ կարող ենք երևակայել ազգը՝ որպես հավաքական հանրույթ: Սրանում մեծ դեր խաղաց ժամանակի համասեռության և դատարկության ընկալումը, որ թույլ է տալիս լցնել այդ ժամանակը այնպես, ինչպես քեզ պետք է: Իրոք, ժամանակի մեջ ազգերի կողմից իրենց պատկերման ամենակարևոր հատկանիշը հնությունն է: Երբ գալիս ենք հնարավոր և անհնար ամենախորքից և գնում հեռու՝ դեպի անպատկերացնելի ապագա խորություն: Մենք գալիս ենք դարերից ու գնում ենք դեպի ապագա դարերը: Այս խորությունը հնարավոր է միայն այն դեպքում, երբ ժամանակը համասեռ է և դատարկ, որը կարելի է լցնել մեր խորությամբ:
Ազգի ժամանակակից ընկալման համար ամենակարևոր քաղաքական ակտերից էր այն հանգամանքը, որ տոհմիկ պետությունները իրենց լեգիտիմությունը փրկելու համար վերցրեցին ազգի գաղափարը: Այս իրավիճակի նկարագրության համար Անդերսոնը կիրառում է հետևյալ պատկերը. ազգի փոքր կաշին ձգվում է տոհմիկ պետության մեծ մարմնի վրա: Տոհմիկ պետությունների կողմից ազգային գաղափարի վերագրումը իրականացվում էր պաշտոնական ազգայնականության ռազմավարության միջոցով: Պաշտոնական ազգայնականությունը այն ռազմավարությունն է, որ իրականացվում է գերիշխող խմբերի կողմից մարգինալացման կամ ազգայնականորեն երևակայված հանրույթից դուրս մնալու վտանգի դեպքում: Սա այն միջոցն է, որ գերիշխող խմբերը կիրառում են լուսանցքից դուրս չգալու և շրջանակը նորից իրենցով փակելու համար: Պաշտոնական ազգայնականությունը ենթադրում է մի շարք պայմանների առկայություն.
Այն հանգամանքը, թե ինչու տոհմիկ պետությունները չկարողացան արդյունավետ կիրառել պաշտոնական ազգայնականության գաղափարը, նրանց գաղութարար լինելն էր: Կենտրոնի հետ հարաբերության տեսանկյունից գաղութացված տարածքները իրավիճակը մեխանիկորեն չէին փոխառնում: Մեխանիզմի չաշխատելու պատճառը հենց այն էր, որ դրա գործողությունը տարբեր էր տարբեր պատմական իրողություններում գտնվող հասարակությունների և տարածքների համար:
Անդերսոնի աշխատանքը հարուստ պատմական նյութի վրա է հիմնված՝ ելնելով նաև վերջինիս կենսագրական պայմաններից. ծնվել Չինաստանում, կրթվել արևմտյան երկրներում, բնակվել և գործել նաև այլ հասարակություններում, ինչպես Ինդոնեզիան: Այս փորձառությունը հնարավոր է դարձրել համեմատական այնպիսի վերլուծություններ, որոնք ռելեվանտ են հնչում նյութի նկատմամբ: Կարևոր է, որ դրույթները ձևակերպված են ոչ թե բացարձակության հիմքով, այլ պատմական նյութից և եղած տվյալների ծավալից բխող եզրակացության ձևով: Այդուհանդերձ, այդ եզրակացությունները ուշագրավ են նաև այն իրավիճակների համար, որ դիտարկելի են այսօր՝ հաշվի առնելով Անդերսոնի առանձնացրած գործոնների և խնդիրների կարևորությունը:
Դրանցից են այն միջոցները, որոնց օգնությամբ ձևավորվել են արտաքին տիրապետության ներքո գտնված տարածքները: Անդերսոնը նման երեք հիմնական միջոց է նշում.
Այն տարածքներում, որտեղ դեռևս չկար արտաքին իշխանություն և որտեղ կյանքը կազմակերպված էր տեղային կենտրոնաձիգ իշխանության ներքո, այդ տարածքում բնակվող մարդկանց մասին տեղեկատվությունն առկա էր: Այդ տեղեկատվությունը խիստ օգտապաշտական էր. կային տվյալներ օրինակ, թե ովքեր են, որ ենթակա են հարկ վճարելու կամ ռազմական ծառայության: Այն պահից սկսած, երբ արտաքին տիրապետումը այդ տարածքներում դարձավ գործոն, կենտրոնին անհրաժեշտ էր պատկերացնել, թե ովքեր են այդտեղ բնակվում: Այս տվյալների ստացումը եղավ մարդահամարների միջոցով: Սակայն ինչպե՞ս: Անդերսոնը, դիտարկելով իրականացված մարդահամարների ուսումնասիրությունները, որ առկա էին գաղութատիրության շրջանից սկսած մինչև քսաներորդ դարի դարավերջ, տեսնում է, թե ինչպես է մարդահամարի միջոցով ձևակերպվել այն տեղային ազգը, որ ապրում էր գաղութացված տարածքում: Ամեն ինչ սկսվում է անվանումներից. Ինչպես կոչել այն մարդկանց, ովքեր բնակվում են այդ տարածքում: Անդերսոնը զարմանահրաշ օրինակներ է մատնանշում այն մասին, թե ինչպես կարող էր որևէ բան չնշանակող անվանումը դառնալ կոնկրետ տարածքում բնակվող մարդկանց, հանրույթի անվանում, ինչպես կարող էին միմյանց հակընդդեմ ցեղերի ներկայացուցիչները, հակընդդեմ մշակույթ կրողները նույնացվել մեկ ընդհանուր անվան տակ և դրանով իսկ դառնալ հասկանալի մետրոպոլիայի համար: Անդերսոնը նշում է, որ կիրառված մարդահամարներն ու դասակարգումները, ամբողջությամբ լինելով մետրոպոլիայի պատկերացման հետևանք, նաև ստեղծեցին այդ հանրույթները: Լինելով ներդրված մի բան՝ անընդհատ կրկնության և վերարտադրության միջոցով դրանք ձևավորեցին տեղի բնակչության երևակայման կամ ինքնության ձև, որը սկսեց ինքն իրեն երևակայել ներդրված տարբերակին համանման: Հետաքրքիր օրինակ է բերում Վիետնամ պետության անվանման առնչությամբ: 19-րդ դարի սկզբին տեղի բնակչության ղեկավարը փորձում էր Պեկինից թույլտվություն ստանալ իր կողմից առաջարկվող Նամ Վիետ անվան համար: Պեկինից պնդեցին, որ տեղանունը լինի Վիետ Նամ: Խոսքը հարավ ընկած տարածքներին է հղում. երբ Պեկինը Վիետ Նամ տարբերակն էր առաջարկում, հիմնական մոտիվացիան այն էր, որ հարավում ընկած էին այն տարածքները, որոնք գրավվել էին չինական կայսրերի դինաստիայի կողմից և անվան միջոցով ցանկություն կար ցույց տալ իրենց տիրապետությունը տարածքի նկատմամբ: Ինչպես նշում է Անդերսոնը, տեղանունը չընդունվեց տեղի բնակչության կողմից, նրանք նույնիսկ սեփական տարբերակ ունեին՝ իրենք իրենց անվանելու: Ներկայումս Վիետնամն այն անվանումն է, որ ամբողջությամբ ընդունվել է տեղի բնակչության կողմից և վերաձևակերպել նրանց՝ որպես ազգի հասկացումը՝ իբրև այդ նույն տարածքում վաղեմի ժամանակներում գոյություն ունեցած կազմավորման ժառանգորդ: Սկզբնապես մի կողմ գցված անվանումը դարձել է միջոց՝ երևակայելու սեփական հանրույթը իբրև հնուց եկող թագավորության ժառանգորդ: Օրինակը Վիետնամի մասին է, բայց ասվածը կիրառելի է ոչ միայն Վիետնամի դեպքում:
Այսպիսով, մարդահամարների միջոցով հնարավոր էր դառնում կառուցակցել տեղի հասարակությունները:
Երկրորդ, ոչ պակաս կարևոր միջոցը, ինչպես նշվեց, քարտեզներն էին: Միջնադարյան քարտեզներում սահմանները հստակ չեն: Դրանց նշելու կարիքն էլ հաճախ չէր լինում, որովհետև իշխանությունը մի բան էր, որ կարող է անընդհատ վերաձևվել: Իշխանությունը կարող էր բաժանվել տարբեր ժառանգորդների միջև՝ յուրաքանչյուրին բաժին հասցնելով իր մասը, կարող էր փոփոխվել տարբեր պատերազմների ու ճակատամարտերի արդյունքում: Հետևաբար սահմանները և լեգիտիմության շրջանակը հստակ չէր, դրանք ներթափանցող էին: Գաղութարարության քաղաքականությունը բերեց նրան, որ այդ սահմանները պետք է լինեին որոշակի: Դրա իրագործման առաջին միջոցը մարդահամարն էր, որ չափելի ու հաշվելի է դարձնում այդ տարածքի բնակչությանը, որին կարիք ունես իշխելու: Երկրորդը քարտեզն է, որ պետք է գծի այն տարածքը, որի վրա իշխանություն ունես: Անդերսոնը, ցույց տալու համար, թե ինչքան հեռու է իրականությունից մեր պատկերացումը առ այն, թե քարտեզներն ընդամենը արձանագրում են օբյեկտիվ իրողությունները, բերում է Սիամի օրինակը՝ որպես հազվագյուտ տարածք, որը գաղութացված չի եղել, բայց որի սահմանները որոշել են գաղութարարները: Մինչև 19-րդ դարի կեսերը Սիամում երկու տիպի քարտեզներ կային: Առաջինը կոսմոլոգիական քարտեզն էր, որ ոչ թե պրակտիկ նշանակություն ուներ, այլ կոչված էր ցույց տալ աստվածայինի հետ ունեցած փոխառնչությունների պատկերացումները: Երկրորդը շատ ավելի պրակտիկ էր, որ ցույց էր տալիս հորիզոնական դիրքից տարածքի պատկերացումը: Եթե օրինակ պետք էր հասկանալ, թե ինչ ժամանակում կարելի է հասնել այս կետից մյուս կետը, քարտեզը հորիզոնական դիրքից ցույց էր տալիս այդ հեռավորությունները, ասենք նավակով այստեղից մյուս կետը հասնելու համար: Այդուհանդերձ տեսանկյունը հորիզոնական էր: Գաղութարարների ազդեցությամբ քարտեզի հասկացումը ամբողջությամբ վերաձևակերպվեց վերևից, որովհետև քարտեզը, այդ հասկացմամբ ներքևում գտնվող տարածքի պատկերացումն է թռիչքի բարձրությունից: Առաջին քարտեզները, որ Սիամում գծվեցին այս ազդեցությունից հետո, ուղղահայաց էին և լիովին վերաձևակերպեցին երկրի պատկերացումն ինքն իր նկատմամբ: Սա շատ արագ մտավ գործածության մեջ, որովհետև ամբողջի հետ, մնացյալ աշխարհի հետ համադրելի լինելու ձև էր: Քարտեզի մյուս կարևոր հանգամանքը դրա վերածումն է լոգոտիպի կամ ապրանքանշանի: Ըստ էության քարտեզը դառնում է երևակայական հանրույթի երևակայելու ձևերից մեկը: Կարիք չկա տարածքը պատկերացնել մնացած աշխարհի նկատմամբ: Քարտեզի՝ լոգոտիպ դառնալը պետությանը ճանաչելի է դարձնում առանց քարտեզի: Սա իրագործվեց նաև այն միջոցով, որ կիրառվում էին գունավորման տարբեր եղանակներ. բրիտանական տիրապետության տակ գտնվող տարածքները մի երանգավորում էին ստանում, իսպանական գաղութատիրության արգասիքները՝ այլ և այլն: Պիտակավորելու և պիտակավորվելու այս գործընթացը, որ նաև փոխառնվեց այն տարածքների կողմից, որտեղ կիրառվեց, ցույց տվեց, թե ինչպես կարող է սա դառնալ ազգի՝ իբրև երևակայական հանրույթների բաղադրիչներից մեկը:
Անդերսոնի կարծիքով ուշագրավ է այն հանգամանքը, որ այսպես կոչված հետգաղութատիրական իշխանությունները նույն պատրաստակամությամբ օգտագործում են նույն գործիքները, որոնք կարծես թե ուղղված են նրանց դեմ: Եթե դա մի միջոց է, որ օգտագործվել է գաղութացման համար, իսկ հիմա նույն բովանդակությունն ու գործիքներն օգտագործվում են՝ ցույց տալու համար ապագաղութացման գործընթացը, իրականում շրջանակը մնում է նույնը:
Երրորդ միջոցը թանգարաններն են: Անդերսոնի կարծիքով թանգարանները խորապես քաղաքական գործիքներ են: Միջոցներ են, որոնք թույլ են տալիս հաստատել իշխանությունը: Տարածքներ են, որտեղ պատմում ես այն պատմությունը և այն ձևով, որ տրամաբանորեն բերում է իշխանությանդ հաստատմանը: Պատմական բազմազան նյութի միջոցով Անդերսոնը ցույց է տալիս, թե ինչպես է գաղութարարների հետաքրքրությունները փոխվել դեպի այն տարածքների հուշարձանները, որոնց նրանք իշխում էին: Օրինակ, եթե դիտարկենք այն, թե ինչպես է կառուցվում հուշարձանների շուրջ եղած տարածքը, ապա կարող ենք տեսնել, որ դրանք փորձ է արվում բարեկարգել. խնամված գազոն, բազմալեզու ցուցանակներ, որոնք պատմում են այդ տարածքի մասին: Կարծես թե ամեն ինչ կա, ինչը պետք է պահպանի այդ հուշարձանը: Բայց չկա ամենակարևորը. այն կապը, որ այդ հուշարձանը բերում է այսօրվա կյանք: Հուշարձանը դառնում է անցյալի մնացուկ, որ ոչ թե ապահովում է դրա կապը այսօր շրջակայքում բնակվողների հետ, այլ կոչված է ցույց տալ այն հեռավորությունը, դիստանցիան, որ կա պահպանված ժառանգության և այն մարդկանց միջև, ովքեր այսօր ապրում են այդտեղ:
Սա, ըստ Անդերսոնի, ցույց է տալիս ևս մեկ կարևոր խնդիր. ազգայնականության գործառնության համար պետք է, որ մենք մոռանանք այն պատմությունը, որ ունենք և հիշենք այն պատմությունը, որ պետք է: Սա պարզ տեսանելի է, երբ դիտարկում ենք, թե ինչպես ենք խոսում պատմության մասին, պատկերում դեպքերը, որ տեղի են ունեցել: Այստեղ Անդերսոնը վկայաբերում է 19-րդ դարում Էռնեստ Ռենանի «Ինչ է ազգը» թեմայով դասախոսությունը՝ կարդացված Սորբոնում: Ռենանը պնդում էր, որ ազգն ամենօրյա պլեբիսցիտ է: Այսինքն, մենք ամեն օր կամարտահայտում ենք մեր ցանկությունը՝ ազգ լինելու: Ուստի Ռենանը պնդում էր, որ ազգ լինելու համար ժամանակն է մոռանալ որոշ բաներ: Որպեսզի մենք ազգ լինենք (այս դեպքում, իհարկե, խոսքը ֆրանսիական հասարակության մասին է), պետք է մոռանանք Բարդուղիմեոսյան գիշերը: Անդերսոնը, հղելով այս խոսքերին, նշում է. երբ Ռենանը խոսում է այս մասին, չի բացատրում՝ ինչ է Բարդուղիմեոսյան գիշերը, սա մի գիտելիք է, որ հասանելի է հասարակությանը, որում հնչում է, ինքնակնհայտ մի գիտելիք է: Մյուս կողմից, ներկայացնելով այս դեպքը որպես մի բան, որ ֆրանսիացին պետք է մոռանա՝ այդ մասին խոսում է իբրև եղբայրասպանություն: Այսինքն Բարդուղիմեոսյան գիշերը ներկայացվում է ֆրանսիական շրջանակի միջև, այդ նույն ազգի երկու մասերի միջև: Այնինչ, ըստ Անդերսոնի, եթե իսկապես անդրադառնանք այդ պատմությանը, ապա խոսքը ֆրանսիացիների մասին չէ, տարբեր մշակույթների և պատմականություն կրող խմբերի մասին է, որոնց ինքնաընկալումը իբրև ֆրանսիացի չէր: Այսպիսով մենք վերաձևակերպում ենք պատմությունը այն ձևով, որ հնարավոր է դարձնում այդ ազգի գոյությունը հնամենի ժամանակներում: Հենց այս տեսանկյունից բոլոր նմանատիպ իրադարձությունները վերաձևակերպվում են իբրև եղբայրասպանություն, քաղաքացիական պատերազմ՝ դրանով իսկ ենթադրելով, որ խոսքը միևնույն ազգի մասին է: Ինչպես ցույց են տալիս թե Անդերսոնը, թե այս ուղղության մյուս հեղինակները, ազգը մի բան է, որի արդիական հասկացման մասին կարող ենք խոսել ոչ ավելի վաղ, քան 19-րդ դարի սկիզբն էր: Այդ բովանդակությունը իրեն է հարմարեցնում մինչև այդ եղած իրականությունը:
Այդուհանդերձ, ինչու և ինչպես է հնարավոր, որ այդ նոր ու նորովի ձևակերպված իրականությունը մարդկանց համար հզոր հիմք է դառնում՝ նույնիսկ այնպիսի գործողություն կատարելու, ինչպես սեփական կյանքիդ զոհաբերումն է՝ երևակայական կոնստրուկտի պահպանման համար:
Անդերսոնը կարծում է, որ սրա պատճառը հենց այն է, որ ազգը վերածվում է ինքնակնհայտ մի շրջանակի: Թվում է, թե ընտրություն չունենք: Ծնվել ենք, ուրեմն պիտի ունենանք ազգություն, և այն ազգությունը, որ ունենք, մեզ վիճակված է: Ուստի մենք նվիրված ենք այդ ազգությանը: Խնդիրն ավելի պարզ դարձնելու համար Անդերսոնը խոսում է ընտանիքի մասին՝ նշելով, թե տևական ժամանակ է խոսակցություն կա այն մասին, որ ընտանիքը իշխանություն հաստատող սոցիալական կոնստրուկտ է, սակայն սա չի թուլացնում ընտանիքի այդ իշխանությունը իրենց վրա կրող մարդկանց անսահման սերն ու նվիրվածությունը հանդեպ իր հանդեպ այդ իշխանությունը երբեմն նույնիսկ տոտալիտար ձևով կիրառողի օղակի: Սերն ու նվիրվածությունն է, որ թույլ է տալիս նաև կիրառել ազգի՝ որպես կոնստրուկտի իշխանությունը անհատի նկատմամբ: Անդերսոնի կարծիքով նվիրվածությունը կարող ենք դիտարկել նաև հանրույթների՝ իրենց մեջ ազգ սկզբունքը դաստիարակելու գործընթացում, որ հիմնականում ելնում է սեփական հանրույթի հանդեպ սիրո և հիացմունքի զգացմունքներ առաջացնելու մոտեցումից, ոչ թե մյուսների հանդեպ ատելություն սերմանելու: Ըստ Անդերսոնի, կրթական համակարգի նշանակությունը այստեղ անգնահատելի է. դպրոցներն ու համալսարաններն այն տեղն են, որտեղ ազգը և ազգայնականությունը ամեն օր կառուցվում և ուսուցանվում են՝ ապահովելով դրանց վերարտադրությունը:
Ազգայնականության մասին էր խոսում նաև Մայքլ Բիլիգը՝ նշելով, թե մեր առօրեականությունը մեզ վերածել է բանալ ազգայնականների: Ազգայնականությունը մի բան է, որ հակված ենք նկատել ուրիշների, բայց երբեք ոչ մեր նկատմամբ: Ազգայնականությունը ամեն օր հաստատվում է մեր մեջ աննկատ առօրեականության այն ձևերով, որ կրում ենք, ստեղծում է էմոցիոնալ պահեստարաններ, որոնք հետո թույլ են տալիս մոբիլիզացնել մեզ հարկ եղած դեպքում՝ որպես ազգայնական դիրքորոշում ունեցող մարդկանց՝ տանելով ինչ-որ գործողությունների: Սովորական միջոցներով և միջավայրերում մենք ձևավորվում ենք իբրև մարդիկ, ում համար սեփական ազգը ամենանշանակալի երևակայական հանրույթն է:
