Ես կխոսեմ երեք փոխկապակցված թեմաների կամ մի թեմայի երեք կողմերի մասին։ Առաջին՝ Օրիենտալիզմ՝ այն բազմիմաստությամբ, որ այս բառն ունի 1980-ականներից ի վեր, ապա՝ ռուսական օրիենտալիզմ եւ վերջապես՝ խորհրդային օրիենտալիզմ։ Առաջին թեմային նվիրված է լայնածավալ գրականություն, երկրորդը անհամեմատ ավելի քիչ է ուսումնասիրված, թեեւ վերջին շրջանում նկատվում է ուշադրության աճ նրա նկատմամբ (վերջին տարիներին հրատարակվել են մի քանի մենագրություններ ռուսական օրիենտալիզմինն մասին – խոսքը արեւմտյան հեղինակների մասին է), եւ վերջապես էլ ավելի քիչ ուշադրության է արժանացել խորհրդային օրիենտալիզմը։ Այստեղ ավելի շատ հարցեր տալու եւ կռահումներ անելու հնարավորություն կա, քան բացատրություններ ստանալու։

Կա օրիենտալիզմ եւ արեւելագիտություն բառերը միաժամանակ օգտագործելու դժվարությունը, բայց հայերեն բառը չունի «օրիենտալիզմ»-ի բազմիմաստությունը, որի մասին կխոսվի։

Առաջին հերթին՝ Օրիենտալիզմը, այսինքն՝ արեւելագիտությունը, հղում էր (այսպես կոչված) «Արեւելք»-ի լեզուների ու մշակույթների գիտական ուսումնասիրությանը՝ «Արեւելքը» լինելով աշխարհագրորեն խիստ անորոշ տարածաշրջան, որի մեջ մտնում են Հյուսիսային Աֆրիկան, ներկա Մերձավոր Արեւելքը՝ հասնելով մինչեւ Հարավային Ասիա եւ Ճապոնիա։ 19-րդ դարում Օրիենտալիզմը նաեւ նշում էր ռոմանտիկ գեղանկարչության որոշակի ժանր, որի առարկան դարձավ զգայական ու էկզոտիկ Արեւելքը եւ որին առնչված էին այնպիսի եվրոպացի արտիստներ, ինչպես Դելակրուան, Էնգրը, Ժերոմը եւ այլք, իսկ քսաներորդ դարում, ի թիվս ուրիշների, Մատիսը։ (Արեւելականություն կարելի է գտնել նաեւ դասական երաժշտության մեջ՝ հիշելով, ասենք, 19-րդ դարի երկրորդ կեսի ռուսական «Հզոր խմբակի» կոմպոզիտորներին)

Տերմինը մասսայականացվել եւ նոր իմաստներ է ստացել էդվարդ Սաիդի «Օրիենտալիզմ» գրքով (1978), որտեղ նա քննության է առնում այն պրոցեսները, որոնցով «Արեւելքը» կառուց(ավոր)վել (կազմավորվել) է եւ շարունակվում է կառուցվել եվրոպական մտածողության մեջ։ Արեւելագետների մեջ մտնում էին լեզվաբաններ, պատմաբաններ, բանասերներ եւ այլ բնագավառների գիտնականներ, բայց Սաիդի համար օրիենտալիզմի դիսկուրսը շատ ավելի լայնատարած եւ ընդհանուր բնույթ ունեցող բան էր եվրոպական մտքի մեջ։

Առաջին՝ այն ակադեմիական դիսկուրսի ձեւ էր։ Որպես ակադեմիական բնագավառ՝ Օրիենտալիզմը (արեւելագիտությունը) առաջ է եկել տասնութերորդ դարի վերջին, եւ այդ ժամանակից ի վեր ձեւավորվել է գիտելիքի արխիվ, որ ծառայել է՝ հարատեւ դարձնելու եւ ուժեղացնելու Արեւելքի արեւմտյան ներկայացումները (ռեպրեզենտացումները)։

Երկրորդ՝ այն մտածողության ոճ էր։ Որպես մտածողության ոճ՝ այն «հիմնված է Արեւելքի եւ Արեւմուտքի միջեւ գոյաբանական ու իմացաբանական տարբերության (խտրականության) վրա»։ Այս սահմանումն ավելի ընդգրկուն է եւ կարող է ներառել այնպիսի հեղինակների, ինչպես դասական հույն դրամատուրգ Էսքիլեսը (524-455), միջնադարյան իտալացի պոետ Դանտե Ալիգերին (1265-1335), ֆրանսիացի վիպասան Վիկտոր Հյուգոն (1802-1885) եւ գերմանացի սոցիալական գիտնական եւ հեղափոխական Կառլ Մարքսը (1818-1883)։

Երրորդ՝ ավելի ընդարձակ ձեւով Սաիդը քննարկում է Օրիենտալիզմը որպես կորպորատիվ հաստատություն (corporate institution). «Օրիենտալիզմը կարող է քննարկվել եւ վերլուծվել որպես տարբեր բաղադրիչներ միավորող մի հաստատություն, որի նպատակը Արեւելքի հետ հարաբերվելն է։ Հարաբերվել Արեւելքի հետ՝ կատարելով պնդումներ եւ լիազորելով կարծիքներ նրա մասին, նկարագրելով եւ ուսուցանելով այն, բնակեցնելով այն եւ իշխելով նրա վրա, կարճ ասած՝ Օրիենտալիզմը որպես Արեւելքը տիրապետելու, վերակառուցելու եւ Արեւելքի վրա իշխանություն ունենալու արեւմտյան ոճ»։ Ուրեմն, Օրիենտալիզմը անհրաժեշտաբար դիտվում է որպես գաղութատիրության հետ կապված մի բան, եւ այս վերջին իմաստով այն Ֆուկոյի՝ դիսկուրսի սահմանման լավ օրինակ է։

Սաիդի գրքից հետո Օրիենտալիզմը դարձավ որոշ առումով նվաստացուցիչ տերմին, որը հարանշում է արեւելյան աշխարհի կանխակալ ներկայացումներ (ռեպրեզենտացումներ)՝ արտադրված արեւելագետ գիտնականների կողմից՝ նպատակ ունենալով արդարացնել եւ ապահովել եվրոպական գաղութային տիրապետությունը այս տարածաշրջանի նկատմամբ, հատկապես՝ սկսած տասնութերորդ դարի վերջից։ Սաիդի համար Օրիենտալիզմը շատ ավելին էր, քան Արեւելքի մասին կեղծ կամ բացասական պատկերները։ Կարելի է ասել, որ «դա մի պրոցես էր, որով Արեւմուտքը դիտավորյալ ձեւով «արեւելականացնում» էր Արեւելքը կամ անում այնպես, որ այն երեւա «արեւելյան»՝ ներկայացնելով (ռեպրեզենտացնելով) այն այնպես, որ երկրների, մշակույթների, սովորույթների, ժողովուրդների, կրոնների ու պատմությունների մեծ բազմազանությունը միավորվի արեւմուտքի կողմից ստեղծված կատեգորիայի՝ «արեւելյան»-ի մեջ եւ բնութագրվի Արեւմուտքից իր էկզոտիկ տարբերությամբ եւ նրա նկատմամբ ստորադասությամբ»։

Այնուհետեւ, Օրիենտալիզմը ուրիշը (ուրիշին) իմանալու եւ իմանալով՝ կառուցելու եղանակ է՝ իրականացվող մտավորականների, արվեստագետների, քաղաքական գործիչների եւ այլոց ջանքերով, որի ընթացքում բնականացվում են մի ընդարձակ շարք օրիենտալիստական ենթադրություններ ու ստերեոտիպներ։ Միեւնույն ժամանակ, այն ծառայում է Արեւմուտքի ինքնասահմանման նպատակին՝ հիերարխիական անհավասարության մեջ հաստատելով Արեւմուտքը գերազանցության ու հսկողի դիրքում։

Եվրոպայի «ուրիշներին» իմանալու այս ձեւի նկատմամբ Սաիդի հետաքրքրության համար վճռական է հետեւյալ հանգամանքը. այն ազդեցիկ ձեւով ցուցադրում է կապը գիտելիքի ու իշխանության միջեւ, քանզի «կառուցում» եւ տիրապետում է արեւելքցիներին նրանց ճանաչելու (իմանալու) ընթեցքում։

Նշանակալի է, որ Օրիենտալիզմի դիսկուրսը մնում է հաստատուն եւ շարունակվում դեպի ներկա ժամանակ, մասնավորապես Արեւմուտքի փոխհարաբերության մեջ «իսլամի» կամ «Իսլամական աշխարհի» հետ Արեւմուտքի փոխհարաբերության մեջ, որ դրսեւորվում է, ասենք, մեդիայում («Իսլամի լուսաբանումը») եւ առհասարակ նրա ներկայացման մեջ։ «Արաբների ու մուսուլմանների այսպիսի դեմոնացումը ապահովում էր մասսայական օժանդակություն Միջին Արեւելքում ամերիկյան քաղաքականությունների համար, որոնք պաշտպանում էին Ամերիկայի նավթային շահերը եւ նրա օժանդակությունը Իսրայելին արաբաիսրայելյան հարցերում։ Ահա թե ինչու պատմական Օրիենտալիզմի արտաքուստ հանելուկային տիրույթը դեռեւս կարեւոր էր Սաիդի համար, քանի որ ապահովում է կառուցվածքը եւ բովանդակությունը այն դիսկուրսի, որը դեռեւս ծառայեցվում է նեո-իմպերիալիստական ամերիկյան պետությանը եւ կապիտալիստական կորպորացիաներին, որոնց շահերն այն սատարում է»։

Օրպես օրինակ կարելի է հիշել Սաիդի կողմից նշանավոր ամերիկացի արեւելագետ Բեռնարդ Լուիսի քննադատությունը՝ որպես տիպական արեւելագետ գիտնականի, որի աշխատանքը կանխակալ էր, թյուրըմբռնված նախադրյալներով ու եզրահանգումներով, լծված ծառայության նեո-իմպերիալիստական ամերիկյան պետությանը։ Որպես սիոնիզմի համակիր՝ նա կանխակալ էր, գաղափարաբանապես մոտիվացված՝ ճնշելու կամ աղճատելու ճշմարտությունը արաբներին եւ իսլամին վերաբերող արեւելագիտական հետազոտության մասին, ինչպես նաեւ անելու «ապապատմական» եւ կանխամտածված քաղաքական հաստատումներ գիտական փաստարկների տեսքով։

Բայց որպես դիսկուրսային եղանակ, օրիենտալիզմը մոդելավորում է նաեւ գաղութային ուրիշի հաստատութենային (ինստիտուցիոնալ) կառուց(ավոր)ումների մի ընդարձակ շարք. Աֆրիկա, Արեւելյան Եվրոպա, Բալկաններ եւ այլն։ Այս կապակցությամբ կարելի է հիշել նաեւ Կովկասը՝ կառուցված որպես ռուսական Արեւելք տասնիններորդ դարի ռուսական մշակույթում, հատկապես գրականության մեջ՝ Պուշկինից մինչեւ Տոլստոյ։

Սաիդի գիրքը վիթխարի ազդեցություն ունեցավ արեւմտյան գիտության վրա եւ նրա սահմաններից դուրս քսաներորդ դարի վերջին եւ քսանմեկերորդի սկզբին։ Շատերի կարծիքով՝ այս գիրքը քսաներորդ դարի վերջին քառորդին անգլերեն լեզվով տպագրված ամենաազդեցիկ գրքերից մեկն է։ Այն ծնեց, օրինակ, հետգաղութային ուսումնասիրությունների տիրույթը, մասնավորապես՝ «գաղութային դիսկուրսի» ուսումնասիրությունը։

Սաիդի գրքի մեծ «ընծան» էր՝ առաջ քաշել «ընդարձակ հարցը այն մասին, թե ինչպես է ինչ-որ մեկը ներկայացնում ուրիշ մշակույթներ», հարցնել՝ «ինչպես են գիտնականները ուսումնասիրել ու մեկնաբնել ժողովուրդների, որոնք տարբեր են իրենց սեփական ժողովրդից՝ իշխանության ու համոզմունքի հակադրության, իմեպրիալիզմի ու գաղութատիրության համատեքստում»։

Հիացմունքի ու ոգեւորության հետ միասին, գիրքը հարուցեց նաեւ քննադատության մեծ ալիք, առաջին հերթին՝ արեւելագետների կողմից, ապա ուրիշ բնագավառներից (մարդաբանություն, պատմագիտություն, բանասիրություն եւ այլն), ինչպես նաեւ տեսական տիրույթներից (մարքսիզմ, ֆեմինիզմ) իրական կամ ենթադրյալ տեսական ու մեթոդաբանական «մեղքերի» համար, որոնց այստեղ անդրադառնալու հնարավորություն չունեմ։ Քննադատական դիտողությոններից մեկը վերաբերում է «Սաիդի աշխատանքում առկա անհաղթահարելի հակասությանը՝ արեւմտյան տեսական ավանդության գործիքների գործադրումը այդ ավանդության իսկ արմատական քննադատության համար»։ Մյուս հաճախ հանդիպող մեղադրանքը Ֆուկոյի դիսկուրսի տեսության սխալ օգտագործումն է եւ փորձը՝ համատեղելու այնպիսի անհամատեղելի հեղինակների, ինչպես Ֆուկոն եւ Գրամշին։

Հարկ է ընդգծել, որ «Օրիենտալիզմ»-ը բացեիբաց քաղաքական աշխատանք է, որի հիմնական նպատակն է՝ շրջել դիսկուրսի «հայացքը», վերլուծել այն Արեւելքի մարդու տեսանկյունից»։ Գրքի հիմքում ընկած են անձնական կենսագրական ազդակներ. Սաիդի՝ ինքնության կառուցման սեփական աշխատանքը։ Այս գրքում Ամերիկայում ապրող պաղեստինցի արաբը գործադրում է իր որդեգրած գործիքներն ու տեխնիկաները՝ նշմարելու համար եղանակը, որով պահպանվում է մշակութային գերիշխանությունը։ «Գրքի մշակութային ու թերեւս նույնիսկ հուզական ուժը գալիս է նրա «աշխարհային» անմիջականությունից, իր արտադրությունից մի հեղինակի կողմից, որի ինքնությունը մասամբ կառուցվել է այս դիսկուրսի կողմից, որը դեռեւս զգում է օրիենտալիստական «գիտելիքի» ազդեցությունները»։ Միեւնույն ժամանակ, ինչպես նշվեց, Սաիդի կողմից արեւելագիտությունը քննադատվում է որպես ներկա պահի քաղաքական նպատակներին ծառայող միջոց։

Սաիդի հասցեին հնչող մի քննադատությունն էլ այն է, որ նա մեծապես անտեսել է արեւելագիտության գերմանական դպրոցը եւ տիրույթի վրա նրա նշանակալի ազդեցությունը։ Մեզ համար այս հանգամանքի հավելյալ հետաքրքրությունն այն է, որ հենց գերմանական դպրոցից է ծնույն առել ռուսական արեւելագիտությունը (նույնպես անտեսված Սաիդի կողմից)։

Ռուսական եւ խորհրդային օրիենտալիզմ

Սաիդի կողմից ռուսականի արեւելագիտության անտեսումը գուցե մասամբ կարող է բացատրել այն անտարբերությունը, որ Ռուսաստանում դրսեւորեցին գիտնականները նրա վերլուծության նկատմամբ (մասնավորապես՝ գրքի թարգմանության ձգձգված պատմությունն ու թարգմանական թերությունները)։

Ահա այս առնչությամբ հնչող մի քանի հարցեր. արդյո՞ք Սաիդի տեսությունը պատշաճում է Ռուսաստանին ու Խորհրդային Միությաննը (ԽՄ)։ Արդյո՞ք ցարական Ռուսաստանի՝ Արեւելքին առնչվող գիտնականներն ու ադմինիստրատորները օրիենտալիստներ էին սաիդյան իմաստով։ Ո՞րն էր Արեւելքի մասին ռուսական դիսկուրսի մեջ 1917-ի խզման նշանակությունը։ Ի՞նչ փոխհարաբերություն կար Արեւելքի մասին գիտելիքի եւ նրա նկատմամբ իշխանության միջեւ կայսերական Ռուսաստանի համար եւ ԽՄ-ում։ Արդյո՞ք կայսերական ռուսական կամ խորհրդային արեւելագիտությունը ի ցույց է դրել նույն խորին գոյաբանական հակադրությունը Արեւելքի ու Արեւմուտքի միջեւ՝ ընդունելով վերջինսի հատուկ գերազանցությունը, եւ այլն։

Կային այս առնչությամբ հիշատակվող մի խումբ «ռուսական առանձնահատկություններ»։ Սաիդը համարվում էր ոչ տեղին ռուսական դեպքի համար ռուսական պատմության ու աշխարհաքաղաքականության ենթադրյալ եզակիության պատճառով. ա) Ռուսաստանը ոչ լիովին արեւմտյան է, ոչ էլ արեւելյան, այլ երկուսի միջեւ («երկմայրացամաքային» բնույթը), բ) բրիտանական ու ֆրանսիական կայսերական նախագծերը գործում էին ազգային տարածքից շատ հեռու, մինչդեռ Ռուսաստանի համար Արեւելքը առաջին հերթին բաղկացած էր ֆիզիկապես պետության մեջ ներգրավված տարածքներից (Կովկաս, Միջին Ասիա) – գաղութարարն ու գաղութացվածը Ռուսաստանի դեպքում միախառնվում էին շատ ավելի բնական ձեւով, քան եվրոպական գաղութատիրության դեպքում։

Այդուհանդերձ, կան նաեւ փաստարկներ Սաիդի տեսության օգտին։ «Ի՞նչ է Ասիան մեզ համար» (Դոստոեւսկի) հարցի պատասխանն այն է, որ արեւելքը պետք էր նվաճել ռուսական փառքի համար, այնտեղ Ռուսաստանը կարող էր հավասարվել արեւմուտքին։ Այս պնդումը լիովին տեղավորվում է Սաիդի մտածած օրիենտալիստական մոդելի մեջ։ «Բայց վիպասանը չէր խոսում բոլոր ռուսների անունից, եւ եթե անգամ ռուսների մեծ մասը իրեն համարում էր եվրոպացի, դա անպայման չէր նշանակում հակակրանք Ասիայի նկատմամբ»։

Մյուս գործոնը ռուսների սեփական բարդ, խճճված եւ խնդրահարույց ինքնությունն է, հատկապես նրանց անլիարժեքության բարդույթը (դեպի Ասիա նայելով՝ նրանք ցանկանում են հաստատել իրենց արեւմտյան բնույթը, մինչդեռ արեւմտականացման ամեն մի նոր ջանք վերստին ի ցույց է դնում Եվրոպայի նկատմամբ նրանց ստորադասությունը)։ Այս իմաստով՝ ռուսական «սեփական Արեւելքի» փորձառությունը սեփական արեւմտյան ինքնությունը հստակեցնելու եւ սատարելու նպատակով, թվում է, կատարելապես համապատասխանում է Սաիդի օրիենտալիստական հարացույցին։

Մեկ այլ ռուսական առանձնահատկություն էր շատ ավելի մեծ փոխներթափանցվածությունը գիտական աշխարհի ու կայսերական կառավարման համակարգի միջեւ. «բազմաթիվ ցարական չինովնիկներ ու ադմինիստրատորներ դարձան հեղինակություններ արեւելյան ուսումնասիրությունների տիրույթում, իսկ իրենք արեւելեգետները ծառայության էին անցնում Միջին Ասիայի ու Կովկասի ադմինիստրացիաներում եւ արտաքին գործերի նախարարությունում»։

Ռուսական ուսումնասիրությունների բրիտանացի մասնագետ Վերա Թոլցը առանձնացնում է ռուս արեւելագետների առնվազն երեք խումբ. ակադեմիական օրիենտալիստներ (նրանց թվում՝ նաեւ բնիկ փոքրամասնությունների ներկայացուցիչներ), քրիստոնյա միսիոներներ (հատկապես նրանք, որ ներգրավված էին հակաիսլամական բանավեճի մեջ) եւ կառավարության պաշտոնյաներ։ Ընդ որում՝ ակադեմիական եւ պաշտոնյա արեւելագետների դիրքերը հաճախ համատեղվում էին։

Ռուսներին ու ոչ ռուսներին մեկ, միասնական ժողովրդի (եդինի նարոդ) մեջ միավորելու (եւ հոգեւոր միաձուլման (դուխովնոե սլիյանիե) հասնելու) տարբեր քաղաքականությունների շարքում մշակութային ու վարչական (ադմինիստրատիվ) ռուսականացումը (ռուսիֆիկացումը), լինելով հանդերձ տիրապետող, ազգաշինության ձեւերից միայն մեկ էր՝ հիմնված ազգային հանրության էթնիկական ըմբռնման վրա։ Կային նաեւ այլ մոտեցումներ։ Մշակութային ռուսիֆիկացման բազմաթիվ ընդդիմախոսներն ընդունում էին բազմաէթնիկական ժողովուրդ ձեւավորելու հնարավորությունը՝ հիմնված քաղաքական ու սոցիալական ինտեգրման քաղաքացիական սկզբունքի վրա, որը չէր պահանջում լեզվական ու մշակութային գերիշխանություն։ Այս մոտեցման մշակողներն ու ջատագովների թվում էին ակադեմիական արեւելագետների Վիկտոր Ռոզենի դպրոցը անդամները (Բարտոլդ, Մառ, Օլդենբերգ, ինչպես նաեւ (նրանց հետ գործակցող) Շչերբատսկոյ)։

Ակադեմիական արեւելագետները պաշտպանում էին քաղաքականություններ, որոնք նշանակալիորեն տարբեր էին մշակութային ռուսիֆիկացման գաղափարներից։ Թեեւ նրանց առաջարկները մեծապես անտեսվեցին ցարական կառավարության կողմից, նրանք այնուհանդերձ թողեցին խորը հետք։ Նրանց գաղափարների մեծ մասը ի վերջո իրականացվեցին 1920-ականներին, երբ նոր խորհրդային կառավարությունը արձագանքեց ազգայնականության ահագնացող ուժին՝ առաջ մղելով ԽՄ-ի՝ որպես հակաիմպերիալիստական պետության կերպարը։ Մշակելով ու իրականացնելով ազգային քաղաքականություններ՝ բոլշեւիկները խստորեն ապավինում էին արեւելագետների փորձառությանը։

Բոլշեւիկները հավատում, թե տեղայնացումը (բնիկացում, կորենիզացիա), որը հարուցեց պրո-ակտիվ ազգաշինություն ենթապետական մակարդակի վրա պատմականորեն աննախադեպ մասշտաբով, ավելի կնպաստի միավորմանը, քան կստեղծի անջատողականություն, եւ բնիկացման միավորիչ ուժի նկատմամբ հավատն ուներ ուժեղ արմատներ նախահեղափոխական ռուսական մտավորական ավանդության մեջ։

Որպեսզի աջակցվի ազգային լոյալության զգացումը պետուական համակարգով շրջանակված ամբողջ համայնքում, մարդ պետք է նախ զարգացնի մանրամասն գիտելիք եւ սեր առ սեփական ծննդավայրի պատմությունն ու մշակութային ավանդությունը։ Մարդ կարող է առնչվել ամբողջ ռուս(ական) հայրենիքին (օտեչեստվո) միայն նրա մասնակի վայրի (բնիկ հայրենիք) հետ ուժեղ կապերի միջոցով։ Ռուսաստանն այնքան մեծ էր, որ անհնար էր ամբողջ Ռուսաստանը լավ իմանալ եւ սիրել որպես ամբողջի հավասարապես վերացական իմաստով։ Կար համոզմունք, թե չկար կոնֆլիկտ ուժեղ տեղական ինքնության ու ընդհանուր համառուսականի միջեւ, այլ՝ երկու ինքնությունների փոխլրացնող խառնում։ Այսպիսի գաղափարները նման էին ժամանակին այլուր Եվրոպայում (Գերմանիա, Ֆրանսիա) տեղի ունեցած բանավեճերին ազգային եւ տարածաշրջանային կամ տեղական ինքնությունների միջեւ փոխհարաբերության մասին։

Օրինակ՝ Նիկոլայ Մառը (1864-1934) պնդում էր, որ հայերի ու վրացիների կողմից սեփական պատմության ու մշակութային ավանդության իմացությունը կառավարության կողմից չպետք է դիտվի որպես խոչընդոտ Ռուսաստանում միասնության ու միաձուլման նպատակներին։ Փոխարենը, հայկական ուսումնասիրությունների նպատակների մասին ծրագրային հոդվածում, Մառը (այդ ժամանակ (1899) Հայկական ուսումնասիրությունների պրոֆեսոր Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանում), հավատացնում էր. «Ինչ վերաբերում է մասնավորապես հայերին ու վրացիներին, պետությունն ունի բոլոր պատճառները համարելու հայկական ու վրացական ուսումնասիրությունները հրաշալի կրթական գործիք, որովհետեւ պարզ է, որ դրանց զարգացնում եւ զորացնում են լուսավորյալ սեր բնիկ հայրենիքի (ռոդինա) նկատմամբ։ Ո՞վ կարող է հերքել այն փաստը, որն աքսոմա է ինձ համար, որ նա ով անտարբեր է սեփական (տարածա)շրջանի վիճակի նկատմամբ, չի կարող խորապես ընկալել մեծ հայրենիքի (օտեչեստվո) ավելի վերացական ու բարձր զգացումը»։

Ուշ կայսերական Ռուսաստանում շատ գիտնականների համար առաջնային նպատակը համապարփակ ինքնություն կերտելն էր Ռուսաստանի բոլոր սուբյեկտների համար եւ հիմնական ամրապնդող գաղափարաբանությունը ազգայնականությունն էր (ո՛չ իմպերիալիզմը, ո՛չ գաղութատիրությունը)։ Այդ շրջանի ռուսական էլիտայի պես, բազմաթիվ արեւելագետներ նույնպես հույս ունեին՝ նպաստել իրենց հետազոտությամբ ու հանրային գործունեությամբ Ռուսաստանի տարբեր ազգությունների ինտեգրմանն ու միաձուլմանը մեկ միասնական ժողովրդի (եդինիյ նարոդ) մեջ ընթացիկ պետական սահմանների շրջանակում՝ միավորված առաջին հերթին միասին ապրելու ընդհանուր պատմությամբ։

Այս տեսանկյունից դիտվածֆ արեւելագետների այս խումբը չէր ծառայում գաղութատիրության նպատակներին, բայց նրանք նաեւ ազգային փոքրամասնությունների գաղափարախոսները չէին։ Մեծամասամբ չլինելով հանդերձ էթնիկապես ռուս՝ նրանք ներկայանում էին որպես Ռուսական կայսրության իսկական հայրենասերներ։

Խորհրդային օրիենտալիզմի մասին

Ինչպես նշվեց, ռուս օրիենտալիստների այս գաղափարները սկսեցին ընդունվել խորհրդային կառավարության կողմից։ Դիրքորոշումը, որ ակադեմիական օրիենտալիստները սկսեցին պաշտպանել դեռեւս 1870-ականների վերջին շատ կողմերով նման էր կորենիզացիային՝ բնիկ մշակույթների ու էլիտաների աջակցության քաղաքականությանը, որին հետեւում էին բոլշեւիկները քսանական թվականներին։ Կորենիզացիայի երկարաժամկետ նպատակը այն վիճակն էր, որտեղ «տարբեր ազգային ինքնություններ կգոյակցեին խաղաղորեն առաջ եկող համամիութենական սոցիալիստական մշակույթի հետ ճիշտ այնպես, ինչպես ակադեմիական օրիենտալիստները կանխատեսում էին փոխհարաբերությունը «բնիկ հայրենիքի» ու համառուսական համապարփակ ինքնությունների միջեւ»։

Կարո՞ղ ենք խորհրդային գիտության մեջ գտնել Արեւելքի եւ Արեւմուտքի գոյաբանական հակադրությունը, որ սաիդյան քննադատությունը հաստատում է որպես Օրիենտալիզմի բնութագիծ։ Անշուշտ, խորհրդային գիտնականները «Արեւելքը» նկարագրելիս հաճախ օգտագործում էին հետամնացության ու խավարի լեզվական դարձույթները (տրոպները), ծանոթ անգլո-ֆրանսիական Օրիենտալիզմից, բայց որոշ հետազոտողներ այս բանը բացատրում են այն հանգամանքով, որ այդ հասարակությունների առանձնահատուկ դասակարգային բնույթն էր ֆեոդալիզմը, որն էլ խորհրդային գիտնականները քննադատում էին, եւ իրականում թե՛ գիտնականները, թե՛ գաղափարախոսները (իդեոլոգ) սովորաբար օգտագործում էին նման լեզու նաեւ ցարական Ռուսաստանը բնորոշելու համար։

Իրականում, ինչպես ընդգծվում է վերջին տարիների հետազոտություններում, Օրիենտալիզմի՝ որպես արեւմտյան իմպերիալիզմի գործիքի՝ Սաիդի հասկացությունը շատ ծանոթ պիտի հնչեր խորհրդային ընթերցողի համար։ 1922-ին մոսկովյան «Նովիյ վոստոկ» ամսագրի խմբագիրը պնդում էր, օրինակ, որ բրիտանական, ֆրանսիական եւ գերմանական արեւելագիտական ընկերությունների համար «Արեւելքի գիտական ուսումնասիրությունը միայն երկրորդական է», ավելացնելով, թե «առաջնային նպատակն է՝ անել ամեն ինչ, որ կարող են, օգնելու իրենց կառավարություններին՝ նվաճելու ասիական հողեր»։ Վեց տարի անց մեկ այլ խորհրդային գաղափարախոս ենթադրում էր, թե «գաղութային բելետրիստիկան դարձել է եվրոպական իշխող դասերի քաղաքական պրոպագանդիստական զենք նրանց գաղութային ագրեսիայի գործում»։ Մինչեւ 1930-ականների վերջը, երբ այսպիսի դիրքորոշումները դարձան ոչ մոդայիկ, ոմանք նույնիսկ նկատեցին կապ ցարական՝ կայսրության կառուցման (իմպերիաշինության) եւ պոեզիայի միջեւ։ Ըստ Նիկոլայ Սվիրինի, որը գրեց մի քանի ուսումնասիրություն ռոմանտիկ բանաստեղծության մեջ արեւելյան թեմայի մասին, «այսպես կոչված «էկզոտիկ» գրականությունը գլխավորապես գաղութատիրական էր» (1934)։

Շարունակելով այս գիծը՝ հետազոտողները նկատում են, որ «Արեւելագիտություն» (Վոստոկովեդենիե) հոդվածը Խորհրդային մեծ հանրագիտարանի երկրորդ հրատարակության մեջ (1951, 9-րդ հատոր) կանխատեսում էր Սաիդին նույնիսկ ավելի ճշգրիտ ձեւով, երբ մերկացնում էր արեւմտյան գիտությանը. «Արտացոլելով եվրոպական ու ամերիկյան բուրժուազիայի գաղութատիրական-ռասիստական աշխարհայացքը՝ հենց սկզբից բուրժուական արեւելագիտությունը տրամագծորեն հակադրեց այսպես կոչված «Արեւմուտքի քաղաքակրթությունները «Արեւելքի» քաղաքակրթություններին՝ զրպարտչական ձեւով հայտարարելով, թե ասիական ժողովուրդները ռասայապես ստորադաս են, իբրեւ թե իրենց ծագմամբ իսկ հետամնաց, անկարող որոշելու իրենց ճակատագիրը եւ որ նրանք հանդիսանում են ավելի շուտ պատմության առարկան (օբյեկտը), քան ենթական (սուբյեկտը)։ Բուրժուական արեւելագիտությունը ամբողջովին ենթարկել է Արեւելքի ուսումնասիրությունը իմպերիալիստական տերությունների գաղութատիրական քաղաքականությանը»։ Վերա Թոլցը նկատում է, որ թեեւ Սաիդը ռուսերեն չէր կարդում, այդուհանդերձ, այսպիսի դիրքորոշումները ազդել են նրա վրա։ Ինչպես նա մատնանշում է՝ արեւմտյան արեւելագիտության Սաիդի քննադատությունը հիմնված էր եգիպտացի մարքսիստ Անվար Աբդել-Մալեքի մեկնաբանության, մասնավորապես՝ նրա «Օրիենտալիզմը ճգնաժամի մեջ» (1963) հոդվածի վրա, որտեղ էլ կարելի է գտնել մեջբերումը խորհրդային հանրագիտարանի հոդվածից։ Այս գաղափարները տարիներ շարունակ փոխանցվել են ԽՄ-ի եւ սոցիալիստական երկրների համալսարաններում կրթություն ստացած Երրորդ աշխարհի բազմաթիվ մտավորականների, այդ թվում Աբդել-Մալեքին։

Եթե ընդունենք Սաիդի վերլուծության եւ անգամ հետգաղութային ուսումնասիրությունների խորհրդային ակունքների մասին այս վարկածը, ապա էլ ավելի հետաքրքրական է դառնում Սաիդի աշխատանքի նկատմամբ դրսեւորված անտարբերությունը հետխորհրդային հասարակություններում։

Ի՞նչ փոփոխություններ եղան Արեւելքի (ներքին եւ արտաքին) եւ արեւելքցիների նկատմամբ վերաբերմունքի եւ խորհրդային ազգային քաղաքականության մեջ հետագա տարիներին։ Ըստ ամենայնի, ստալինյան շրջանում օրիենտալիզմի հստակ նշաններ հայտնվեցին եւ ավելի նուրբ ձեւերով տեւեցին մինչեւ ԽՄ-ի կազմալուծումը եւ գուցե ոչ այնքան արեւելագետ գիտնականների աշխատանքում, որքան ընդհանուր մշակութային տիրույթում (գրականություն, կինո եւ այլն), ինչպես նաեւ մշակութային քաղաքականության մեջ (Սաիդի նկարագրած՝ Օրիենտալիզմի երկրորդ ու երրորդ իմաստները)։

Հրաչ Բայադյան

Հետագա ընթերցանության համար

1. Bill Aschcroft, Pal Ahluwalia, Edward Said, 2001
2. Vera Tolz, Orientalism, Nationalism, and Ethnic Diversity in Late Imperial Russia (2005