Զանգվածային մշակույթ
Վիդեոբառարանի համար ընտրել ենք մի քանի փոխկապակցված թեմաներ․ զանգվածային մշակույթ, սպառողական հասարակություն, ենթամշակույթներ, կենսաոճեր եւ այլն։
Առաջին թեման զանգվածային մշակույթն (ԶՄ) է, նույն ինքը՝ ցածր մշակույթը։ Անգլերենում օգտագործվում են երկու տերմիններ․ mass culture եւ popular culture, երբեմն որպես հոմանիշներ, երբեմն, հատկապես ՄՈՒ-ի տիրույթում, երկրորդը՝ որպես առաջինի այլընտրանքը։ Popular-ի թարգմանությունը հարուցում է որոշ դժվարություններ։ Բառացի թարգմանությամբ կլինի «ժողովրդական», որը հայերենում ունի այլ իմաստ՝ «ֆոլկ», թեեւ ֆոլկլորայինը արդեն ժողովրդաականը չէ, այլ ավելի շուտ, եւ սա կարծեմ խորհրդային շրջանի երկիմաստություններից է, ազգագրականը կամ բանահյուսականը։ Ես հիմնականում կօգտագործեմ «հանրամատչելի» բառը։ Հայերենում կան նաեւ ռուսերենի միջնորդությամբ մտած պոպուլյար եւ մասսայական բառերը, որ երբեմն օգտագործվում են որպես հոմանիշներ։ Կա նաեւ նույն իմաստն արտահայտող «թեթեւ» բառը, որ թերեւս նույն ճանապարհով են մտել հայերեն․օրինակ՝ «թեթեւ երաժշտություն» (լյոխկայա մուզիկա) կամ «թեթեւ ժանր» (լյոխկի ժանր)։
Ինչպես Ռայմոնդ Վիլյամսն է նկատում՝ «mass» («զանգված») բառը կարող է օգտագործվել եւ դրական, եւ բացասական իմաստով՝ կախված նրանից, թե ինչպես է ընկալվում զանգվածը՝ որպես սուբյեկտ, թե որպես օբյեկտ։ Վերջին տասնամյակներում գերակշռում է երկրորդ գործածությունը։ Մինչդեռ Խորհրդային Միություն երկար ժամանակ «զանգվածային» բառն ուներ դրական հարանշանակություն՝ դասակարգային բաժանարար գծերից զերծ հավաքականության միասնությունը։
Հայերենում զանգված բառն ունի երկու հոմանիշ․ բազմություն եւ ամբոխ, որոնք նույնպես հաճախ բացասական իմաստով են օգտագործվում, բայց կարող են ունենալ նաեւ դրական նշանակություն, ինչպես Չարենցի մոտ՝ «Ամբոխները խելագարված» արտահայտության մեջ դարձյալ խորհրդային վաղ շրջանի համատեքստում։
Զանգվածայնացման, զանգվածների եւ զանգվածային մշակույթի թեման զբաղեցրել է քսաներորդ դարի բազմաթիվ մտածողների եւ հեղինակների։ Կարելի է նշել, օրինակ, Օրտեգա ի Գասետի «Զանգվածների ապստամբությունը» (1929թ), Էլիաս Կանետիի «Զանգված եւ իշխանություն» (1959թ) գրքերը, բայց նաեւ Գեորգ Զիմմելի, Թեոդոր Ադոռնոյի եւ ուրիշների աշխատանքները։
Զանգված բառը այս դեպքում հղում է արդիության դարաշրջանում առաջ եկող գոյության նոր պայմաններին՝ հասարակությունների զանգվածայնացմանը կամ «զանգվածային հասարակության» ձեւավորմանը։ Արեւմտյան հասարակություններում արդյունաբերական հեղափոխությանն ուղեկցող այնպիսի լայնամասշտաբ փոփոխություններ, ինչպես բնակչության արագ աճը եւ մարդկանց հոսքը գյուղական վայրերից դեպի քաղաքներ ստեղծեցին խտության պայմաններում ապրող մարդկանց մեծ հավաքականություններ՝ պահանջելով դրանց կարիքները բավարարող ենթակառուցվածքներ եւ զանգվածային սպասարկման ծառայություններ, այն թվում՝ ծանգվածային հաղորդակցություն եւ զանգվածային տեղեկատվամիջոցներ (mass media)։
Քսաներորդ դարի սկզբին, տպագրական հաստոցի գյուտից հարյուրամյակներ անց, ի հայտ եկան իսկական զանգվածային տեղեկատվամիջոցներ՝ կինոն եւ ռադիոն։ Ուրբանացումը նշանակում էր ավանդական հասարակության միավորող ուժերի, հատկապես՝ կրոնի, թուլացում, համայնքների հատվածականացում (ֆրագմենտացում), եւ այս պայմաններում՝ անհրաժեշտությունը սոցիալական միավորման նոր մեխանիզմների, այդ թվում զանգվածային հաղորդակցության միջոցների եւ զանգվածային մշակույթի։
Ընդհանուր առմամբ՝ տարբեր բառակապակցություններում (զանգվածային հաղորդակցություն, զանգվածային լսարան եւ այլն) օգտագործվող «զանգվածայինը» հարանշանակում է բացասական հայացք մեծածավալ, չտարբերակված, անդեմ, կարգից զուրկ հավաքականության նկատմամբ։ Արդյունաբերական հասարակության գալստյան առաջին արձագանքներից մեկն էր 19-րդ դարի բրիտանացի ազդեցիկ մտածող Մեթյու Առնոլդի «Մշակույթ եւ անարխիա» գիրքը (1882թ)։ Նրա համար մեծատառով «Մշակույթ»-ը մեծ ստեղծագործողների ստեղծածն էր, «Լավագույնը, որ մտածվել եւ ասվել է»։ Այսպես հաստատվեցին «բարձր մշակույթ»-ի սահմանները, ինչը պետք է հիմք դառնար հետագա քննադատների համար՝ Ֆրենկ Լիվիսից մինչեւ Ֆրանկֆուրտի դպրոց եւ ուրիշներ։
Բրիտանացի գրականագետ Ֆրենկ Ռ․ Լիվիսը (1895-1978), ի թիվս ուրիշների, 1930-ականներին արձանագրեց ժամանակակից հասարակության նյութապաշտությունն ու սպառած մշակույթի ցածրարժեքությունը անցյալի մեծ արժեքների հանդիման՝ նկատի ունենալով իր ժամանակի կինոն, պոպ երաժշտությունը, ռադիոհաղորդումները եւ այլն։
Այսպիսով ԶՄ-ը նսեմացուցիչ տերմին է, որ մատնանշում է ապրանքային հիմք ունեցող կապիտալիստական մշակույթի ա) ոչ աուտենտիկ (այսինքն՝ ոչ վավերական, անիսկական), բ) ձեռնածող-մանիպուլատիվ եւ գ) բավարարություն չբերող բնույթը։ Հասկանալի է, այս բնորոշումը կատարվում է գրականության, արվեստի ու երաժշտության մեջ օժտված անհատների ստեղծած բարձր մշակույթի, ինչպես նաեւ մինչկապիտալիստական ավանդական աշխարհում ստեղծված բանահյուսական (ժողովրդական, ֆոլկ) մշակույթի համեմատությամբ։ Դրանք էին համարվում իսկական, աուտենտիկ մշակույթ, դա էր, որ տեղի էր տալիս զանգվածաբար արտադրվող, ստանդարտացված մշակույթի առաջ եւ մտավորական էլիտայի հոգածության կարիքն ուներ։
Այս դիրքորոշումը ապավինում է արտիստական ոգու ստեղծած «արվեստի գործի» ռոմանտիկական գաղափարին, ստեղծագործության խորը բովանդակությանը եւ դրա պատշաճ ձեւական արտահայտության կատարելությունը։ Այն հեշտությամբ չի տրվում լսարանին եւ պահանջում է համապատասխան գիտելիք, հմտություններ եւ աշխատանք՝ փոխարենը պարգեւելով իսկական գեղագիտական ապրում։ Այս տեսանկյունից դիտված՝ զանգվածային մշակույթը պարզունակ է եւ մակերեսային։ Կապիտալիստական կորպորացիաներն այն արտադրում են համապատասխան ճաշակ ունեցող խմբերի համար՝ առավելագույն շահույթ ստանալու նպատակով։ Այսպիսով, ԶՄ-ը աուտենտիկ (վավերական, իսկական) չէ, քանի որ ստեղծված չէ օժտված արտիստի կամ ժողովրդի կողմից։ Այն մանիպուլատիվ (ձեռնածողական, ձեռնավարական) է, քանի որ առաջնային նպատակը վաճառքն ու շահութաբերությունն է, վերջապես՝ այն բավարարություն չի բերում, քանի որ, Ադոռնոյի բառերով ասած, մատուցվում է արդեն ծամված, ուստի դյուրամարս է, սպառողից աշխատանք չի պահանջում եւ չի հարստացնում նրան։
Ուստի՝ Ադոռնոն եւ Հորքհայմերը առաջարկեցին «մշակույթ արդյունաբերություն» տերմինը, որ նշանակում է այն կազմակերպությունները, որ ներգրավված են զվարճության, մշակութային կամ գեղագիտական աշխատանքի ռացիոնալացման, կազմակերպման եւ շահագործման մեջ՝ շահույթ ստեղծելու եւ շուկայական համակարգի գործունեությունն ապահովելու համար։
Մշակույթն այլեւս կապիտալիստական կորպորացիաների արտադրություն է, որը դառնում է տիրապետող սոցիալական խմբի արժեքների ու հասարակության մեջ ունեցած շահերի մարմնացումը։ Այս ստանդարտացված, չտարբերակված, հարմարվողական մշակույթը ձեւավորում է իր լսարանը իր նմանությամբ։ Ադոռնոյի ու Հորքհայմերի համար «մշակույթի» փոխակերպումը պարզունակ, զանգվածային ձեւով գործարանում արտադրված ապրանքի առավել ակներեւ էր, օրինակ, Հոլիվուդի ֆիլմերի հոսքագծային արտադրության համակարգում։
ԶՄ-ը, ի հակադրություն բարձր մշակույթի, ոչ միայն չի հավակնում փոխել (կրթել, հարստացնել) մարդուն, ինչպես պնդում են շատ քննադատներ, այլ, ինչպես պարզաբանում է Ադոռնոն իջեցնում, նվաստացնում է նրան։ Իր գռեհկությամբ եւ չմիջնորդավորվածությամբ հանրամատչելի երաժշտությունը հիշեցնում է ունկնդրին․«ոչինչ չի կարող լինել քեզնից լավը, ոչինչ իրավունք չունի համարել իրեն ավելի լավը, քան դու կաս կամ թվում ես քեզ»։ Ընդ որում՝ ունկնդրի այսպիսի նվաստացումը կազմակերպվում է եւ այդ նվաստացման հետ նրա նույնացումն իրականացվում է պլանավորված ձեւով։ Ըստ Ադոռնոյի՝ սա է հանրամատչելի երաժշտության խայտառակությունը, ոչ թե այն, ինչի համար նրան սովորաբար կշտամբում են՝ անհոգի լինելը կամ անզուսպ զգացմունքայնությունը։
ԶՄ-ի նկատմամբ նոր, այլընտրական մոտեցում առաջ է գալիս Բրիտանիայում 1950-ականներին, մասնավորապես տեսաբան եւ մշակութային քննադատ Ռայմոնդ Վիլիամսի աշխատանքներում։ Կարելի է հիշատակել նրա «Մշակույթ եւ հասարակություն» գիրքը (1958թ)։ Վիլյամսը ձեւակերպեց սկզբունքային հարց․«Ովքե՞ր են զանգվածները»՝ նկատելով, որ զանգվածների մասին գրողներից ոչ մեկն իրեն չի ներառում զանգվածի մեջ, որ նրանց համար զանգվածներն ուրիշ մարդիկ են։ Վիլյամսը ծնվել էր գյուղական ընտանիքում եւ պնդում էր, որ ԶՄ-ը քննադատող տեսաբանների պատկերացումները սովորական մարդկանց կյանքի մասին ճիշտ չեն։ Նա առաջարկեց ԶՄ տերմինի փոխարեն օգտագործել ավելի համակրական հանրամատչելի մշակույթ (ՀՄ) անվանումը (popular culture)։ Վիլյամսը առաջարկեց մշակույթի ավելի լայն սահմանում։ Մշակույթը միայն այն չէ, ինչ ստեղծում են տաղանդավոր մարդիկ՝ նախատեսված արտոնյալ փոքրամասնության համար, որն էլ կարող է ընդունել եւ գնահատել այն։ Մշակույթը նաեւ այն է, ինչպես մարդիկ ապրում են իրենց կյանքը, «մշակույթը սովորական է», այն մարդկանց «ամբողջ կենսակերպն» է։ Ի միջի այլոց, առօրյա կյանքի մաս են կազմում նաեւ այն ձեւերն ու պրակտիկաները, որոնցով մարդիկ ընկալում եւ յուրացնում են բարձր մշակույթը։
Այսվածը չի նշանակում ԶՄ-ի կամ ՀՄ-ի պարզ փառաբանություն, այդ արտադրանքի բացասական ասպեկտների անտեսում։ Ավելի շուտ հաստատվում է այդ մշակույթի սոցիալական կարեւորությունը եւ այդ տեսանկյունից նրա՝ ուսումնասիրության արժանի լինելը։
Վիլյամսը ՄՈՒ-ի բրիտանական դպրոցի հիմնադիրներից մեկն էր եւ նրա մոտեցումը մեկնակետային էր այդ դպրոցի համար։ Ուստի՝ ՄՈՒ-ի մեջ ընդունված է ավելի համակրական «հանրամատչելի մշակույթ» հղացքը։ Ի՞նչ փաստարկներ են առաջ քաշվում այս նախապատվության եւ այս հետազոտական մոտեցման օգտին։
Նախ՝ վիճարկման ենթակա են մշակույթի որակի (բարձր կամ ցածր լինելու), մշակութային տեքստերի գեղագիտական արժանիքների մասին դատողությունները (հայտնի է, օրինակ, որ ժամանակի ընթացքում մշակութային նույն առարկայի գնահատականները կարող են շոշափելիորեն փոխվել)։ Դրանք հարաբերական են նաեւ տարբեր մշակութային համատեքստերի տեսանկյունից։ Միեւնույն ժամանակ, գեղեցկոււթյան, ներդաշնակության եւ ձեւական կատարելության հասկացությունները տարբեր մարդիկ կարող են կիրառել ինչպես գեղանկարի կամ վեպի, այնպես էլ, ասենք, ավտոմեքենայի նկատմամբ։
Վերջապես, ՄՈՒ-ի տիրույթի քննադատների պնդմամբ, մշակույթի գնահատումը եւ դասակարգումը ըստ որակի եւ գեղարվեստական արժանիքների կատարվում է մշակութային ճաշակի այնպիսի հիերարխիայի հիման վրա, որն արտացոլում է սոցիալական խավերի դասավորությունը եւ ժամանակակից հասարակություններում ունի հաստատութենացված (ինստիտուցիոնալացված) բնույթ։ Այս առումով՝ էլիտային մշակութային քննադատների վերաբերմունքը ՀՄ-ի նկատմամբ ունի ոչ միայն գեղարվեստական, այլեւ սոցիալական դրդապատճառներ։
Բարձրաճաշակի ու ցածրաճաշակի տարբերակումը եւ առհասարակ ճաշակների դասակարգումը հիմնված չէ ունիվերսալ գեղագիտական չափանիշների վրա, ինչպես հաճախ ներկայացվում է, ոչ էլ անհատական նախապատվության արդյունք է (երբ ասում են, թե «Ճաշակին ընկեր չկա»)։ Ճաշակը ենթադրում է կուտակված գիտելիք, ուրիշ բառով ասած՝ մշակութային կապիտալ, որը մարդկանց մատչելի է անհավասար ձեւով, եւ միեւնույն ժամանակ, կապիտալի ուրիշ տեսակների նման (տնտեսական կապիտալ, սոցիալական կապիտալ), օժտում է այն ունեցողներին իշխանությամբ եւ կարգավիճակով։
Հաջորդ փաստարկը աուտենտիկ ժողովրդական մշակույթի մասին է եւ պնդում է, որ այսօր արդեն չկա իսկական ժողովրդական ոչ ապրանքային մշակույթը, որի հետ կարելի լիներ համեմատել եւ ստորադասել առեւտրային ՀՄ-ը։ Թերեւս աուտենտիկ, օրգանական բանահյուսական մշակույթի մասին ներկա պատկերացումը, իրականում, խիստ իդեալականացման արդյունք է։
Ավելին, առաջարկվում է մշակույթի մասին արժեքային դատողություններ անելիս կենտրոնանալ ոչ այնքան մշակույթի արտադրության պայմանների, որքան սպառման ձեւերի վրա՝ պնդելով, որ ՀՄ-ի լսարանը կրավորական սպառող չէ եւ մշակութային տեքստերից դուրս է բերում սեփական իմաստները, որոնք անպայման չէ, որ համընկնեն այն իմաստների հետ, որ քննադատները գտնում են այդ տեքստերի մեջ։ Սա նաեւ հուշում է, որ արժեքներն ու իմաստները ներհատուկ չեն առարկաներին, այլ կառուցվում են օգտագործման միջոցով։ Այսինքն, առեւտրային մշակույթի ապրանքային բնույթը կարող է փոխհատուցվել այն իմաստաստեղծ աշխատանքով, որ ստեղծագործական սպառման ընթացքում կատարում է լսարանը՝ օգտագործելով սեփական կարողություններն ու գիտելիքները։ Ուրեմն, հանրամատչելի մշակույթը ոչ թե այն է, ինչ մարդկանց առաջարկում են կապիտալիստական կորպորացիաները, այլ ապրանքի եւ լսարանի փոխներգործության ժամանակ ստեղծվող իմաստներն ու պրակտիկաները։
Ըստ Քրիս Բարքերի՝ այս փաստարկը շրջում է ավանդական հարցը․«ինչպե՞ս է մշակույթ-արդյունաբերությունը վերածում մարդկանց ապրանքների, որ ծառայում են նրա շահերին, հօգուտ այն բանի հետազոտության, թե ինչպես են մարդիկ վերածում արդյունաբերության արտադրանքը իրենց հանրամատչելի մշակույթի, որը ծառայում է իրենց հետաքրքրություններին»։ Շարունակում եմ մեջբերել․ «ՄՈՒ-ը հասկանում է, որ ՀՄ-ը համաձայնության ու դիմադրության ասպարեզ է մշակութային իմաստների համար մղվող պայքարում։ Այս առումով՝ ՄՈՒ-ը առաջնորդվում է ՀՄ-ի՝ որպես հանուն նշանակության մղվող պայքարի տեղի, քաղաքական հղացմամբ։ Այն մի ասպարեզ է, որտեղ ձեռք է բերվում կամ վիճարկվում է մշակութային գերիշխանությունը։ Այս կերպ հասկացված ՀՄ-ի մասին դատողությունները հետաքրքրված չեն ինքնին մշակութային կամ գեղագիտական արժեքի հարցերով, այլ առնչվում են դասակարգման եւ իշխանության հարցերին»։
Վերջում ցանկանում եմ խիստ համառոտ ձեւով անդրադառնալ հետեւյալ հարցին․ արդյո՞ք ԽՄ-ում կար ԶՄ կամ, եթե ձեւակերպեմ այլ կերպ, ի՞նչ կարելի է ասել արեւմտյան ԶՄ-ի եւ սոցռեալիստական մշակույթի փոխհարաբերության մասին։ Այս հարցին անդրադարձել են Սվետլանա Բոյմը, Բորիս Գրոյսը եւ ուրիշներ։
Շատ հետազոտողները պնդում են, որ ԽՄ-ում կար այնպիսի մշակույթ, որը շատ բաներով նման էր արեւմտյան ԶՄ-ին, բայց եւ ուներ սկզբունքային տարբերություններ։ Եթե արեւմտյան ԶՄ-ը որոշվում էր շուկայական մեխանիզմներով, ապա ստալինյան շրջանի մշակույթը հակաառեւտրային, ոչ կոմերցիոն էր։ Ինչպես նկատում է Գրոյսը՝ խորհրդային զանգվածային մշակույթը ձեւով զանգվածային էր, բովանդակութամբ՝ ավանգարդային, ձեւով՝ հանրամատչելի, իսկ բովանդակությամբ եւ նպատակներով՝ խորապես գաղափարաբան(ական)ացված եւ ուտոպիական։ Այն ձգտում էր ոչ թե զվարճացնել, այլ վերադաստիարակել։
Թվում է, թե մշակույթի մասին վերջին տարիների հայաստանյան քննարկումներում ուրվագծվում է մշակույթի (իսկական մշակույթի) մասին հենց այսպիսի պատկերացում՝ որպես (վերա)դաստիերակության միջոցի․փոխելով այլասերված, փչացած մշակույթը՝ փոխել մարդկանց։
Այսօր հայաստանյան (եւ ներմուծվող, եւ տեղում արտադրվող) ՀՄ-ը դիտարկվում է գրեթե բացառապես այն «բարոյական խուճապի» հորիզոնում, որ ժամանակ առ ժամանակ հարուցում են սերիալները, առեւտրային գովազդը կամ «ոչ ազգային» համարվող հանրամատչելի երաժշտությունը։ Քննարկվում է՝ առայժմ հիմնականում մերժելու համար եւ հիմնականում «բարձր ազգային մշակույթի» երեւակայական դիրքից։ Մշակույթից ունեցած ակնկալիքները հիշեցնում են խորհրդային գաղափարաբանության ձգտումը՝ (վերա)դաստիարակել հասարակությունը կամ Ֆրենկ Լիվիսի՝ հասարակությունը փոխակերպելու էլիտիստական նախագիծը (հասկանալի պատճառներով՝ «հայ մտավորականները» գերադասում են խոսել ոչ թե հասարակության, այլ ժողովրդի կամ ազգի մասին)։ Սա ինձ թվում է ժամանակավրեպ եւ անարդյունավետ, քանի որ ազգային ինքնությունն այսօր չի սահմանվում բացառապես «բարձր մշակույթով», իսկ բարձր մշակույթի մերօրյա պահապանները չունեն խորհրդային ժամանակի հեղինակությունն ու լիազորությունը։ Կարծում եմ, որ ժամանակակից մշակութային ինքնությունն այլեւս չի կարող նկարագրվել միայն անցյալի բարձր անուններով ու խորհրդանիշներով, այն հարկ է պատկերացնել որպես շատ ավելի տարասեռ, հարափոփոխ կազմություն՝ բաղկացած նաեւ հանրամատչելի մշակույթի տարրերից։ Չպետք է մոռանալ նաեւ այն, որ ՀՄ-ը ոչ միայն գերիշխանության հաստատման եւ վիճարկման տեղն է (տեղական խնդիր, որ լավ են հասկանում երկրի իշխանությունները), այլեւ գլոբալ մշակութային ճնշումները դիամագրավելու հիմնական ասպարեզը։ Հանգամանք, որ վրիպում է մշակույթի տեղատվությամբ մտահոգ մարդկանց ուշադրությունից։
Հրաչ Բայադյան
Առաջարկվող գրականություն
Chris Barker, The SAGE Dictionary of Cultural Studies, SAGE, London, 2004.
Raiford Guins and Omayra Zaragoza Cruz, Popular Culture. A Reader, SAGE, London, 2005.
