«Դիսկուրս» տերմինի համար հայերենում օգտագործում են մի քանի բառեր. խոսույթ, քննախոսություն, տրամասություն, գուցե էլի ուրիշ բառեր, որոնց ես հանդիպել եմ: Թվում է, թե առայժմ դրանցից ոչ մեկը չի կայունացել, չի հաստատվել, և ես կօգտագործեմ դիսկուրս բառը՝ մտքի մեջ ունենալով նաև այդ հայերեն տարբերակները: Բոլոր երեք բառերն էլ իրականում ունեն առավելությունը՝ նշանակելու գործողություն և դրանով իսկ մատնանշելու լեզվի՝ որպես համակարգի և դիսկուրսի տարբերությունը, և մյուս կողմից՝ դիսկուրսի և պրակտիկայի մերձությունը: Սակայն, կազմված լինելով ասել, խոսել բառերից, ըստ ամենայնի, դիսկուրսի հայերեն համարժեքները շատ ավելի մոտ են բառի սկզբնական նշանակությանը, քան մեզ հետաքրքրող տեսական հասկացությանը:
Մեզ հետաքրքրող իմաստով այն ձևավորվել է ֆրանսիացի փիլիսոփա, պատմաբան Միշել Ֆուկոյի աշխատանքում, թեև հետագայում նոր կիրառություններ և իմաստներ է ստացել հետազոտական տարբեր ուղություններում: Դիսկուրսի այս հղացումը պարտական է ժամանակի ստրուկտուրալիստական և նշանագիտական տեսությանը և մասնավորապես, գուցե հենց առաջին հերթին՝ շվեյցարացի լեզվաբան Ֆերդինանտ դը Սոսյուրի լեզվաբանությանը, որտեղ շրջվեց իրականության և լեզվի հարաբերության մասին ընդհանուր պատկերացումը: Ըստ այդմ և ի հակադրություն ընդունված պատկերացման՝ իմաստը ոչ ներհատուկ է իրերին, ոչ էլ ծնվում է մարդու գիտակցությունից ու զգայություններից, այլ արդյունք է նշանակման պրակտիկաների (նշանակման պրակտիկաներ ասելով նկատի ունենք խոսելը, գրելը, պատկերելը, ներկայացնելը): Այն ոչ թե իրերի կամ մարդու, այլ լեզվի հատկություն է, ուստի արտաքին աշխարհը, առանձին մարդու գիտակցությունը կարող են հասկացվել միայն որպես լեզվի արդյունքներ, այլ ոչ թե լեզվի աղբյուրներ:
Բառերը և մյուս նշանները պարզապես պիտակներ չեն անվանելու և նկարագրելու արդեն իսկ գոյություն ունեցող իրերը, իրադարձությունները կամ մտքերը, դրանք իրականում այն անփոխարինելի միջոցներն են, որոնց օգնությամբ իրականությունը մատչելի է դառնում մեզ: Այսպիսով, լեզվի միջոցով ստեղծվող ռեպրեզենտացումները (ներկայացումները) ոչ միայն արտացոլում են իրականությունը, այլև ըստ էության մասնակցում այդ իրականության կառուցմանը: Անշուշտ, սա չի նշանակում, որ իրականությունը որպես այդպիսին գոյություն չունի: Սա նշանակում է, որ իրերը, առարկաները՝ ֆիզիկական աշխարհը մեզ մատչելի է դառնում այս նշանակման համակարգերի օգնությամբ, մասնավորապես` լեզվի օգնությամբ:
Այս ամենից բացի, պետք է ընդգծել նաև այս նկարագրված մոտեցման որոշ պակասությունները, որոնք մղեցին զարգացման, և դիսկուրսի հասկացությունը այս հողի վրա ի հայտ եկավ: Լեզուն, այսպես ձևակերպված լեզվական համակարգը բավական վերացական է՝ պատասխանելու համար մի շարք հարցերի, որոնք կարևոր են: Մասնավորապես՝ ինչո՞ւ որոշ իմաստներ ամրապնդվում, շարունակ վերարտադրվում և տարածվում են, իսկ ուրիշ իմաստներ ընդհակառակը՝ դուրս են մղվում և անտեսվում: Այս առումով է, որ դիսկուրսը նշանակում է շատ ավելին, քան լեզուն:
Դիսկուրսը ասույթների խումբ է, որը լեզու է տրամադրում որոշակի պատմական պահի, որոշակի նյութի մասին խոսելու համար: Այն վերաբերում է գիտելիքի արտադրությանը և կազմակերպմանը սոցիալական համատեքստում: Լեզվի համակարգը ընդհանուր առմամբ թույլ է տալիս յուրաքանչյուր տիրույթում ձևակերպել սկզբունքորեն անվերջ թվով ասույթներ, ստեղծել սկզբունքորեն անվերջ թվով իմաստներ, բայց կան պատմականորեն ձևավորված կանոններ, որոնք որոշում են այն սահմանափակ թվով ասույթները և իմաստները, որ հաստատում են և մտցնում շրջանառության մեջ որոշակի պատմական ժամանակահատվածում: Սա նշանակում է, թե գոյություն ունեն նաև անվերջ թվով ասույթներ, որոնք երբեք չեն արտասանվում, երբեք չեն ընկալվում որպես իմաստալի: Դիսկուրսը ինչպես թույլատրում է որոշակի նյութի մասին խոսելու որոշ ձևեր, այդպես էլ սահմանափակում, խոչընդոտում է ուրիշ ձևեր: Ուրեմն, բնական հարց է առաջանում, թե այդ ի՞նչ կանոններով են մարդիկ որոշում ճիշտ և սխալ ասույթները, այդ ի՞նչ կանոններ են, որոնց օգնությամբ մարդիկ դասակարգում են գիտելիքը:
Բերեմ մի օրինակ այս վերացական սահմանումը ավելի հասկանալի դարձնելու համար: Դիսկուրսի ծանոթ օրինակներ են քաղաքական դիսկուրսը, գաղութային դիսկուրսը, բժշկական դիսկուրսը. կարելի է բավական երկար թվարկել: Դիտարկենք նման դեպքերում բավական հաճախ քննարկվող բժշկական դիկուրսի օրինակը: Բժշկությունը ոչ միայն բուժում է հիվանդությունները, այլև ներկայացնում ասույթների մի համակարգ, որ կարող է արվել մարմինների, հիվանդությունների և աշխարհի մասին: Դրանք սահմանում են հիվանդությունը, բուժման ընթացքը և մարդու ֆիզիկական փոխհարաբերությունը աշխարհի հետ: Այստեղ գործում են բացառման և ներառման հիշյալ սկզբունքները՝ ինչ կարող է ասվել և ինչ չի կարող ասվել, ինչ պնդումներ են ճիշտ, և ինչ պնդումներ՝ սխալ: Մենք գիտենք, որ կան բժշկության տարբեր տեսակներ. օրինակ` արևմտյան և արևելյան կամ չինական, և սրանք երկու տարբեր համակարգեր են, որտեղ մարմինները և աշխարհի հետ դրանց փոխհարաբերությունները սահմանվում են սկզբունքորեն անհամատեղելի ձևերով՝ տարանջատելով գիտականը ոչ գիտականից, ճշմարիտը կեղծից:
Ավելի ուշ շրջանում էր, որ արևելյան բժշկության որոշ տարրեր սկսեցին կիրառվել արևմտյան բժշկության դիսկուրսի մեջ, և նախկինում իրար փոխբացառող այդ դիսկուրսների միջև ստեղծվեցին որոշ ընդհանուր եզրեր: Այսինքն արևմտյան դիսկուրսի մեջ մտան որոշ պնդումներ, համոզմունքներ, ասույթներ արևելյան բժշկությունից, և այսպիսով աստիճանաբար սկսեցին փոխվել նաև այն կանոնները, որոնք արևմտյան բժշկության դիսկուրսի մեջ որոշում էին՝ ինչն է ճիշտ, ինչն է սխալ: Նախկինում անընդունելի բաները դարձան մասամբ կամ բոլորովին ընդունելի:
Քննարկենք մի կարևոր հարց, որ է սոցիալականի և դիսկուրսայինի, կամ դիսկուսայինի և ոչ դիսկուրսայինի փոխհարաբերությունը: Սա դիսկուրսի տեսության և դիսկուրսի վերլուծության տարբեր ուղությունների համար կարևոր մի հարց է և այն տարբեր ձևերով է մեկնաբանվում: Դիսկուրսայինի և ոչ դիսկուրսայինի միջև այս երկընտանքը կեցության և գիտակցության փոխհարաբերության նկատմամբ մարքսիստական մոտեցման արձագանքն է: Եվ եթե մեզ ծանոթ է մարքսիստական այդ պնդումը, թե կեցության նյութական պայմաններն են որոշում մարդու գիտակցությունը, դիսկուրսի տեսության մեջ մենք կարող ենք հանդիպել, օրինակ, այսպիսի մի պնդման՝ բավական տարբեր, որ ասում է. «Դիսկուրսը ձևավորում է սոցիալական աշխարհը իմաստների միջոցով»: Կարելի է գտնել ավելի հավասարակշռված ձևակերպում, որ այս բևեռային ձևակերպումից տարբեր է, որը պնդում է՝ դիսկուսը սոցիալական պրակտիկաների ասպեկտներից միայն մեկն է: Այստեղ մենք հանդիպում ենք, ծայրահեղ և ավելի հավասարակշռված պնդումների:
Ունենալով լեգիտիմության տարբեր աստիճաններ, ունենալով տիրապետող կամ լուսանցքային կարգավիճակ՝ դիսկուրսները պայքարում են հանուն գոյատևման և գերազանցության, հանուն լեզվի մեջ սեփական իմաստները սևեռելու և վերարտադրելու հնարավորության, և այս պայքարի մեջ է տեղի ունենում սոցիալական իմաստների ստեղծման, վերարտադրման և փոփոխման աշխատանքը: Դիսկուրսների մակարդակում կատարվող պայքարը, այսպիսով, կարող է նպաստել և սոցիալական իրականության վերարտադրությանը, և փոփոխմանը (այս պատկերը բավական նման է Գրամշիի «գերիշխանության» հասկացությանը):
Մեզ լավ ծանոթ օրինակ է վերջին տարիներին հանրային բանավեճերի մեջ տեղի ունեցող պայքարը ազգայնական դիսկուրսի և քաղաքացիական հասարակության դիսկուրսի միջև (ես խոսում եմ Հայաստանի մասին), որոնք իմ տպավորությամբ այս պահին ունեն լեգիտիմության տարբեր պաշարներ: Առաջինը ավելի մոտ է տիրապետող լինելուն, երկրորդը՝ զգալիորեն ավելի լուսանցքային բնույթ ունի: Հենց որևէ տեքստի, գրավոր կամ բանավոր խոսքի մեջ օգտագործվող զանազան դիսկուրսների տարբեր զուգակցումների միջոցով էլ կարող է փոխվել որևէ դիսկուրս, ինչպես նաև տարբեր դիսկուրսների փոխհարաբերությունը և ըստ այդմ՝ սոցիալական և մշակութային աշխարհը:
Որովհետև հարց է առաջանում՝ ինչպե՞ս կարող է փոխվել դիսկուրսը: Տեքստերի մեջ՝ բանավոր խոսքի, գրավոր խոսքի, այդ տարբեր դիսկուրսների համադրության ընթացքը կարող է բերել որոշակի փոփոխությունների, և ենթադրաբար այդ փոփոխությունները, տեղի ունենալով դիսկուրսի մակարդակի վրա, կարող են հանգեցնել որոշակի սոցիալական փոփոխությունների:
Ինչպես արդեն ասվել է՝ դիսկուրսը պարզապես լեզու չէ, բայց այն նաև որոշակի տեքստ չէ: Թեև յուրաքանչյուր տեքստի մեջ մենք կարող ենք գտնել դիսկուրսի կամ դիսկուրսների հետքեր, ինչպես նաև տեքստերը կարող են լինել միջոց, որով դիսկուրսային գիտելիքները շրջանառվում են, հաստատվում են, ճնշվում են, դուրս են մղվում, իրենք դիսկուրսները տեքստեր չեն:
Հաջորդ հարցը, որի մասին պետք է խոսել, գիտելիքի և իշխանության փոխհարաբերությունն է: Գիտելիքը խառնված է իշխանության հարաբերություններին, քանի որ միշտ կիրառվել է պրակտիկայի մեջ՝ սոցիալական վարքը կարգավորելու համար, ուստի գիտելիքը ոչ միայն իշխանության որոշակի ձև է, այլև իշխանությունը միշտ ներգրավված է այն հարցերին, թե երբ և ինչ հանգամանքներում պետք է կիրառվի կամ չկիրառվի գիտելիքը: Կարևորը այս կիրառությունն և դրա արդյունավետությունն է, ոչ թե ճշմարիտ կամ սխալ լինելը: Մի անգամ արդյունավետորեն գործադրված գիտելիքը կարող է ընդունվել որպես ճշմարտություն:
Հաջորդ հարց սուբյեկտի հարցն է, ենթակայի հարցը: Ֆուկոյի այն դրույթը, թե սուբյեկտները կառուցվում են իշխանության կողմից, ըստ որոշ քննադատների՝ ծագում է Նիցշեի այն դիտարկումից, թե վարքի ներքնացված վերահսկողությունը կարող է արմատավորվել միայն արտաքին սպառնալիքի և բռնության միջոցով: Մյուս կողմից՝ պանօպտիկոնը՝ որպես կենտրոնացված անանուն իշխանության փոխաբերություն, որ Ֆուկոն օգտագործում է «Հսկել և պատժել» գրքում, շատ մոտ է գաղափարաբանության այն հղացմանը, որ ուներ Ալտյուսերը:
Վերջին հղումը անելով՝ ես ցանկանում եմ ընդգծել, որ թեև դիսկուրսի տեսությունը (Ֆուկոյի մշակած), շատ կարևոր հարցերում հակամարքսիստական էր, այդուհանդերձ, մենք տեսնում ենք նաև որոշակի նմանություններ (ես հիշատակեցի Գրամշիի՝ գերիշխանության հասկացությունը և Ալտյուսերի՝ գաղափարաբանության հասկացությունը): Կան ակնհայտ հակադրություններ, բայց կան նաև բացահայտ և գուցե ոչ այնքան բացահայտ նմանություններ:
Հաջորդ հարցը դիսկուրսի որոշադրող կարողության հարցն է: Որքանո՞վ է մեծ դիսկուրի որոշադրող դերը սուբյեկտի համար, և ինչպիսի՞ նախաձեռնողականություն կարելի է ակնկալել սուբյեկտից: Որքնո՞վ է դիսկուրսը որոշադրում սուբյեկտին, և որքանո՞վ սուբյեկտը ունի որոշակի ագենտություն՝ դիմադրելու և գուցե փոխելու դիսկուրսը: Սա նման է այն հարցին՝ արդյո՞ք հնարավոր է դիմագրավել գաղափարաբանական ուղերձներին և ի՞նչ չափի դիմադրության են ընդունակ մարդիկ: Մի կողմում այն պնդումն է, թե անհատականը այն է, ինչ կառուցվում է դիսկուրսի կառույցներում, այսինքն, դիսկուրսը ունի գրեթե տոտալ որոշադրող կարողություն, մյուս բևեռում՝ այն դիրքորոշումը, թե անհատական ստեղծագործական գործողություններն ի վիճակի են վերափոխելու դիսկուրսի կազմը:
Ինչպես գաղափարաբանության վերլուծության, այնպես էլ դիսկուրսի վերլուծության դեպքում առաջ է գալիս մի հարց՝ կարելի՞ է կատարել դիսկուրսի ուսումնասիրություն այն նույն մշակույթի մեջ, որտեղ դիսկուրսը ոխջախոհության մի մաս է կազմում և շատ դժվար է այն զանազանել, առավել ևս՝ նրա նկատմամբ կիրառել քննադատական մոտեցում, և այստեղ նույնպես երաշխիքները տեսական և մեթոդաբանական գործիքներ ունենալն է և դրանց հետևողական գործադրումը, որոնք թույլ են տալիս վերլուծողին, հետազոտողին ստեղծել որոշակի քննադատական հեռավորություն վերլուծության առարկային նկատմամբ՝ երբեք չունենալով հավակնությունը՝ հասնելու բացարձակ ճշմարտության կամ ձեռք բերելու որոշակի օբյեկտիվ գիտելիք:
Հրաչ Բայադյան
Գրականություն
Sara Milles, Michel Foucault (Routledge Critical Thinkers), London: Routledge, 2003.
